ZAGROŻENIE HAŁASEM W ŚRODOWISKU PRACY W POLSCE

Hałas jest najpowszechniej występującym czynnikiem szkodliwym środowiska pracy. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2011 r. w warunkach zagrożenia hałasem pracowało 199 tys. osób co stanowiło więcej niż 1/3 ogólnej liczby pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi środowiska pracy. Poniżej przedstawiono w formie graficznej dane statystyczne obrazujące stan zagrożenia hałasem w środowisku pracy w Polsce, opracowane na podstawie danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny w latach 2010 – 2012 w ramach serii „Warunki pracy”. Stosowane w opisach wykresów osobozagrożenia to suma działających na pracownika, szkodliwych czynników (np. jeśli pracownik narażony jest jednocześnie na hałas, substancje chemiczne i mikroklimat gorący to mamy do czynienia z trzema osobozagrożeniami). Jeżeli na każdego pracownika działa tylko jeden czynnik szkodliwy, wówczas suma osobozagrożeń równa jest liczbie osób narażonych na czynniki szkodliwe.

Rys. 1. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i uciążliwościami pracy w 2011 roku.

Rys. 2. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i uciążliwościami pracy w 2009, 2010 i 2011 roku.

Wykresy na Rys. 1 i Rys. 2 obrazują zagrożenie hałasem na tle zagrożeń innymi czynnikami szkodliwymi i uciążliwymi środowiska pracy. Z przedstawionych wykresów wynika, że liczba pracowników zagrożonych hałasem w środowisku pracy jest niemal trzykrotnie większa od liczby pracowników zagrożonych drugim pod względem częstotliwości występowania czynnikiem szkodliwym – pyłami przemysłowymi. Zagrożenie hałasem w ciągu ostatnich lat systematycznie maleje (Rys. 2) jednak spadek liczby zagrożonych nie jest duży. Należy dodać, że statystyki GUS obejmują jedynie zakłady pracy zatrudniające 10 i więcej pracowników a zachodzące zmiany w strukturze zagrożeń mogą być częściowo spowodowane przeobrażeniami zachodzącymi w gospodarce narodowej. Szacuje się, że liczba pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia hałasem w zakładach pracy nie objętych statystykami GUS jest porównywalna do liczby pracowników zagrożonych hałasem ujętych w statystykach GUS.

Rys. 3. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia hałasem w 2011 roku według województw.

Wykres na Rys. 3 przedstawia liczbę pracowników zagrożonych hałasem w poszczególnych województwach w 2011 r. Największa liczba narażonych na hałas była w województwach: śląskim (38817 zagrożonych), wielkopolskim (28827) i dolnośląskim (18968), czyli w województwach o znacznej koncentracji zakładów z sekcji przetwórstwa przemysłowego i górnictwa.

Rys. 4. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia hałasem w 2011 roku według sekcji gospodarki narodowej.

Na wykresie z Rys. 4 przedstawiono dane dotyczące zagrożenia hałasem w poszczególnych sekcjach gospodarki narodowej w 2010 roku w liczbach bezwzględnych. W opisach nazw sekcji przyjęto następujące oznaczenia:
* - nazwa sekcji została skrócona w stosunku do obowiązującej klasyfikacji,
* - statystyki GUS ograniczają się tylko do wybranych działów i podklas danej sekcji
Z przedstawionych danych statystycznych wynika, że najwięcej osób zagrożonych hałasem pracowało w sekcjach: przetwórstwa przemysłowego (142525 zagrożonych), górnictwa (25534) i budownictwa (13645).

WPŁYW HAŁASU NA ORGANIZM CZŁOWIEKA

Negatywny wpływ hałasu na organizm człowieka dotyczy przede wszystkim narządu słuchu czyli ucha. Jest to narząd o bardzo złożonej budowie ale dzięki temu najsłabszy dźwięk słyszany przez człowieka posiada amplitudę 5 000 000 000 razy mniejszą od średniego ciśnienia atmosferycznego. Wychylenie błony bębenkowej jest wówczas porównywalne do wymiarów najmniejszych molekuł. Równocześnie człowiek jest w stanie tolerować ciśnienia dźwięku miliony razy większe.
Ucho ludzkie, którego budowę pokazano na Rys. 4 można podzielić na trzy części: ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho wewnętrzne.

Rys. 5. Budowa ucha ludzkiego.

Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zamkniętego błoną bębenkową. Zadaniem ucha zewnętrznego jest odpowiednie przeniesienie drgań rozprzestrzeniających się w powietrzu w postaci fali akustycznej do ucha środkowego. Dzięki swojej budowie pozwala na selektywne wzmacnianie docierających do ucha dźwięków, odgrywa podstawową rolę w lokalizacji źródeł dźwięku oraz pełni funkcję ochronną dla błony bębenkowej (ochrona mechaniczna, zapewnienie właściwej temperatury i wilgotności).

Ucho środkowe składa się z błony bębenkowej i trzech kosteczek słuchowych: młoteczka, kowadełka i strzemiączka. Drgania błony bębenkowej przenoszone są poprzez przymocowany do niej młoteczek na kowadełko a następnie na strzemiączko, które swoją podstawą wnika do okienka owalnego stanowiącego wejście do ucha środkowego. Zadaniem ucha środkowego i znajdujących się w nim kosteczek słuchowych jest przeniesienie jak największej energii akustycznej z ośrodka powietrznego do cieczy wypełniającej ślimak, będący jednym z podstawowych elementów ucha środkowego. Pełni ono zatem rolę układu dopasowującego impedancję akustyczną ośrodka powietrznego do impedancji nieściśliwego płynu znajdującego się w uchu wewnętrznym. Inną dodatkową funkcją ucha środkowego jest ochrona ucha środkowego przed zbyt silnymi dźwiękami. Kosteczki słuchowe są zawieszone za pomocą specjalnych mięśni w taki sposób, że może następować przesunięcie strzemiączka zmniejszające sprzężenie ucha środkowego z wewnętrznym jak również może następować ruch obrotowy strzemiączka przy silnym pobudzeniu błony bębenkowej. Zjawisko to nosi nazwę odruchu strzemiączkowego i zabezpiecza ucho wewnętrzne przed zbyt silnymi drganiami akustycznymi. Czas zadziałania tego mechanizmu wynosi około 150ms natomiast czas trwania to około 1,5s. Nie chroni on zatem przed hałasem impulsowym.

Ucho wewnętrzne składa się z trzech kanałów półkolistych decydujących o zmyśle równowagi oraz spiralnie skręconego kanału zwanego ślimakiem, który zawiera komórki czuciowe wrażliwe na dźwięk. Ślimak wypełniony jest płynem i podzielony jest na dwie części przez błonę podstawną. Drgania strzemiączka przekazywane przez okienko owalne znajdujące się w podstawie ślimaka powodują przemieszczanie się cieczy, która naciska na błonę podstawną. Na błonie podstawnej znajduje się organ Cortiego z uporządkowanymi w rzędach komórkami rzęskowymi wyposażonymi w rzęski. Gdy błona podstawna wprawiana jest w ruch przez drgania cieczy wypełniającej ślimak, następuje zginanie rzęsek i pobudzanie tym samym nerwu słuchowego. Wytwarzane w ten sposób impulsy nerwowe interpretowane są jako dźwięk.

Wrażenie słuchowe wywołane dźwiękiem zależy od jego częstotliwości i poziomu ciśnienia akustycznego. Na Rys. 6 pokazano typowy zakres dźwięków słyszanych przez osoby o prawidłowym słuchu. Przedstawione na wykresie krzywe odpowiadają dźwiękom które postrzegane są jako mające tą samą głośność. Poziom głośności dźwięku wyrażany jest w fonach i jest liczbowo równy poziomowi ciśnienia akustycznego tonu o częstotliwości 1 kHz, który brzmi jednakowo głośno jak ten dźwięk.

Rys. 6. Zakres dźwięków słyszalnych - krzywe jednakowej głośności.

Najniższa krzywa odpowiada najcichszym dźwiękom jakie jest w stanie usłyszeć człowiek, stanowi zatem tzw. próg słyszenia. Najwyższa krzywa odpowiada dźwiękom wywołującym ból (tzw. próg bólu).

Podstawowym skutkiem długotrwałego narażenia na hałas o wysokich poziomach jest nieodwracalne uszkodzenie komórek rzęskowych w organie Cortiego i związane z tym trwałe podwyższenie progu słyszenia (przesunięcie w kierunku wyższych poziomów). Uszkodzenie komórek rzęskowych jest nieodwracalne i rozwija się stopniowo w ciągu lat narażenia na hałas. Przebieg tego uszkodzenia jest fazowy. Początkowo, po 3-5 latach narażenia na hałas dotyczy częstotliwości w zakresie 4kHz (wyższe częstotliwości). Po 5-10 latach pracy w hałasie przesunięcie progu słyszenia obejmuje już częstotliwość 2kHz. po 10-20 latach przesunięcie progu słyszenia występuje już w całym zakresie częstotliwości i oznacza zaawansowaną głuchotę.

Podstawową konsekwencją przesunięcia progu słyszenia jest pogorszenie zrozumiałości mowy. Na Rys. 7 i Rys. 8 pokazano schematycznie zakres dźwięków słyszalnych oraz zakresy dźwięków odpowiadających typowemu sygnałowi muzyki i sygnałowi mowy dla słuchu prawidłowego (Rys. 7) i uszkodzonego (Rys. 8). Przesunięcie progu słyszenia (Rys. 8) powoduje, że część sygnału mowy (w zakresie wyższych częstotliwości), mająca decydujący wpływ na zrozumiałość mowy znajduje się poza obszarem dźwięków słyszalnych.

Rys. 7. Obszar dźwięków słyszalnych oraz obszary muzyki i mowy dla osoby ze słuchem prawidłowym.

Rys. 8. Obszar dźwięków słyszalnych oraz obszary muzyki i mowy dla osoby ze słuchem uszkodzonym.

Innym konsekwencjami uszkodzenia słuchu są problemy w ocenie głośności dźwięków, utrata zdolności rozróżniania wysokości dźwięku oraz ograniczenia zdolności określania kierunku dochodzenia dźwięku.
Skutki oddziaływania hałasu na organ słuchu zależą przede wszystkim od poziomu ciśnienia akustycznego hałasu i czasu narażenia. Przyjmuje się, że dla hałasów dla których równoważny poziom dźwięku A wynosi 85 dB i czasu narażenia 40 lat (przy 8-godzinnym dniu pracy) ryzyko utraty słuchu wynosi 10%. Bardzo niebezpieczne dla słuchu są hałasy o charakterze impulsowym. Negatywny wpływ hałasu działającego w sposób ciągły na narząd słuchu może być ograniczony przez wspomniany już odruch strzemiączkowy. W przypadku hałasów impulsowych czas zadziałania tego odruchu jest zbyt duży i w konsekwencji energia akustyczna docierająca do ucha wewnętrznego nie zostaje ograniczona powodując szybsze uszkadzanie słuchu.
Hałasy o wysokich poziomach szczytowych, powyżej 130 dB, mogą powodować natychmiastowe uszkodzenie struktur anatomicznych narządu słuchu prowadzące do głuchoty.

Innym czynnikiem, który obok hałasu może mieć negatywny wpływ na narząd słuchu są szkodliwe substancje chemiczne oddziałujące toksycznie na narząd słuchu, nazywane substancjami ototoksycznymi. W śród substancji ototoksycznych wymienia się niektóre leki (np. aspiryna), metale ciężkie (ołów, arsen, rtęć, mangan) czy też rozpuszczalniki (trichloroetylen, ksylen, toluen). Łączne oddziaływanie substancji ototoksycznych i hałasu może prowadzić do uszkodzeń słuchu w czasie o wiele krótszym niż wynika to z samego narażenia na hałas.

Pozasłuchowe skutki oddziaływania hałasu na człowieka nie są jeszcze w pełni rozpoznane. Hałas o równoważnych poziomach dźwięku A przekraczającym 80 dB ma przede wszystkim wpływ na zdolność koncentracji a tym samym utrudnia wykonywanie prac precyzyjnych i koncepcyjnych. Niektóre badania wykazują również wpływ hałasu na funkcje fizjologiczne organizmu (np. zaburzenia snu, trawienia i inne).

CHOROBY ZAWODOWE

Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz. U. 2009, nr 105, poz. 869) obustronny trwały odbiorczy ubytek słuchu typu ślimakowego lub czuciowo-nerwowego spowodowany hałasem, wyrażony podwyższeniem progu słuchu o wielkości co najmniej 45 dB w uchu lepiej słyszącym, obliczony jako średnia arytmetyczna dla częstotliwości audiometrycznych 1, 2 i 3 kHz uznawany jest za chorobę zawodową.

Rys. 9. Dominujące choroby zawodowe w Polsce w 2011 r. - liczba stwierdzonych przypadków.

Rys. 10. Dominujące choroby zawodowe w Polsce w 2011 r. - liczba stwierdzonych przypadków w przeliczeniu na 100 tys. zatrudnionych (współczynnik zachorowalności).

Dane dotyczące chorób zawodowych w Polsce gromadzone są w Centralnym Rejestrze Chorób Zawodowych w Instytucie Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi. Na wykresach przedstawionych na Rys. 9 i Rys. 10 opracowanych na podstawie danych umieszczonych w witrynie internetowej IMP pokazano liczbę przypadków stwierdzonych w Polsce w 2010 r. chorób zawodowych w liczbach bezwzględnych i w przeliczeniu na 100 tys. pracujących (tzw. współczynnik zachorowalności). Prezentowane dane ograniczono do chorób o największej zapadalności. Dane dla zawodowego uszkodzenia słuchu zaznaczono kolorem żółtym. Z przedstawionych danych wynika, że w 2011 r. stwierdzono 258 przypadków trwałego uszkodzenia słuchu co odpowiadało współczynnikowi zachorowalności równemu 2,5, co oznacza, że uszkodzenie słuchu jest trzecią pod względem ilości zachorowań chorobą zawodową. Liczba przypadków trwałego uszkodzenia słuchu spadła w stosunku do roku 2010 o 73 przypadki.

Rys. 11. Stwierdzone przypadki trwałego uszkodzenia słuchu w 2010 r. według sekcji gospodarki narodowej.

Rys. 12. Dominujące choroby zawodowe wśród mężczyzn w 2010 r. - przypadki zachorowań w przeliczeniu na 100 tys. zatrudnionych mężczyzn.

Na wykresie z Rys. 11 przedstawiono dane dotyczące stwierdzonych przypadków trwałego uszkodzenia słuchu w 2010 r. w poszczególnych sekcjach gospodarki narodowej. Najwięcej przypadków tej choroby stwierdza się w sekcjach przetwórstwa przemysłowego (198 przypadków), górnictwa (71) oraz budownictwa (23). Zawodowe uszkodzenie słuchu to również jedna z dominujących chorób zawodowych wśród mężczyzn (Rys 12).