Zaprezentowane w formie graficznej dane statystyczne obrazujące stan zagrożenia drganiami mechanicznymi w środowisku pracy w Polsce opracowano na podstawie danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny ("Warunki pracy w 2010 r." oraz "Warunki pracy w 2011 r."). Stosowane w opisach osobozagrożenia to suma działających na pracownika, szkodliwych czynników (np. jeśli pracownik narażony jest jednocześnie na drgania mechaniczne, hałas i substancje chemiczne to mamy do czynienia z trzema osobozagrożeniami). Jeżeli na każdego pracownika działa tylko jeden czynnik szkodliwy, wówczas suma osobozagrożeń równa jest liczbie osób narażonych na czynniki szkodliwe.

Rys. 1.   Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i uciążliwościami pracy w 2011 roku

Rys. 2. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i uciążliwościami pracy w 2010 i 2011 roku.

Z wykresów na rys. 1 i rys. 2 wynika, że drgania mechaniczne (wibracja) jest siódmym pod względem liczby zagrożonych pracowników czynnikiem szkodliwym środowiska pracy. W 2011 roku na drgania mechaniczne było narażonych 17655 pracowników. Wg danych GUS, w ostatnich latach liczba pracowników zagrożonych drganiami mechanicznymi utrzymuje się na podobnym poziomie.

Rys. 3. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia drganiami mechanicznymi w 2010 roku według województw.

Wykresy na rys. 3 pokazuje liczbę pracowników zagrożonych drganiami mechanicznymi w poszczególnych województwach. Największa liczba zagrożonych tym czynnikiem szkodliwym była w województwach: dolnośląskim (3306 zagrożonych), śląskim (2642) i wielkopolskim (1525), czyli w województwach o znacznej koncentracji zakładów z sekcji przetwórstwa przemysłowego, górnictwa.

Rys. 4. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia drganiami mechanicznymi w 2011 roku według sekcji gospodarki narodowej.

Na wykresie z Rys. 4 przedstawiono dane dotyczące zagrożenia drganiami mechanicznymi w poszczególnych sekcjach gospodarki narodowej w 2011 roku w liczbach bezwzględnych. W opisach nazw sekcji przyjęto następujące oznaczenia::
* - nazwa sekcji została skrócona w stosunku do obowiązującej klasyfikacji,
* - statystyki GUS ograniczają się tylko do wybranych działów i podklas danej sekcji
Z przedstawionych danych statystycznych wynika, że najwięcej osób zagrożonych drganiami pracowało w sekcjach: przetwórstwa przemysłowego (6476 zagrożonych), budownictwa (3454) i górnictwa (2276).

WPŁYW DRGAŃ NA ORGANIZM CZŁOWIEKA

Negatywne skutki oddziaływania drgań na organizm człowieka zależą w dużej mierze od miejsca wnikania drgań do organizmu. Z tego powodu drgania mechaniczne zostały podzielone na:

• drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne, nazywane drganiami miejscowymi,
• drgania o działaniu ogólnym, wnikające do organizmu człowieka przez nogi, miednicę, plecy lub boki, nazywane drganiami ogólnymi

Na drgania mechaniczne oddziałujące na organizm człowieka przez kończyny górne narażeni są głównie operatorzy ręcznych narzędzi pneumatycznych, hydraulicznych, elektrycznych i spalinowych stosowanych powszechnie w wielu sekcjach gospodarki narodowej. Źródłem narażenia mogą być również elementy sterujące maszyn i urządzeń obsługiwane rękami oraz trzymane w dłoniach elementy poddawane obróbce w trakcie pracy.

Badania epidemiologiczne wykazały ścisły związek przyczynowy między pracą w narażeniu na drgania miejscowe a występowaniem u pracowników zmian chorobowych dotyczących układu naczyniowego, nerwowego i kostno-stawowego. Zespół tych zmian, zwany zespołem wibracyjnym, został uznany w wielu krajach, w tym również w Polsce, za chorobę zawodową. Zmiany chorobowe w układzie naczyniowym wiążą się z napadowymi zaburzeniami krążenia krwi w palcach rąk (czasowe zatrzymanie krążenia spowodowane skurczem obwodowych naczyń krwionośnych). Obserwowanym objawem tych zaburzeń jest blednięcie palców rąk, stąd też naczyniowa postać zespołu wibracyjnego potocznie nazywana jest często "chorobą białych palców". W początkach choroby blednięcie dotyczy opuszek jednego lub więcej placów. Dalsze narażenie na drgania powoduje rozszerzenie objawów na pozostałe części palców. W zależności od zaawansowania choroby atak blednięcia może trwać od kilku minut do ponad godziny. Podczas ataku osoba chora może doświadczać utraty czucia dotyku oraz utraty sprawności manualnej. W przypadku znacznego zaawansowania choroby może dojść do troficznych zmian skóry w obszarze opuszek palców. Zmiany w układzie nerwowym powstałe na skutek działania drgań miejscowych to głównie zaburzenia czucia dotyku, czucia wibracji, temperatury, a także dolegliwości w postaci drętwienia czy mrowienia palców i rąk. Zmiany w układzie kostno-stawowym wywołane działaniem drgań miejscowych to głównie zniekształcenia szpar stawowych, zwapnienia przyczepów ścięgien mięśni i torebek stawowych oraz zmiany okostnej.

Na drgania ogólne narażeni są przede wszystkim kierowcy, traktorzyści, maszyniści i operatorzy wszelkiego rodzaju pojazdów i maszyn budowlanych, górniczych, drogowych i rolniczych, na których praca wykonywana jest w pozycji siedzącej. Na tych stanowiskach pracy drgania z siedzisk przenoszone są do organizmu pracownika przez miednicę, plecy i boki. Ekspozycja zawodowa na drgania ogólne dotyczy również pracowników obsługujących w pozycji stojącej maszyny i urządzenia stacjonarne eksploatowane w różnych pomieszczeniach pracy. Wówczas drgania przenikają do organizmu pracownika przez jego stopy z drgającego podłoża, na którym usytuowane jest stanowisko pracy, a skutki działania tych drgań są podobne jak skutki działania drgań transmitowanych z siedzisk.

Negatywne skutki zawodowej ekspozycji na drgania o oddziaływaniu ogólnym dotyczą zwłaszcza układu kostnego i narządów wewnętrznych człowieka. W układzie kostnym chorobowe zmiany powstają głównie w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Niekorzystne zmiany w narządach wewnętrznych, pojawiające się na skutek działania drgań ogólnych, są głównie wynikiem pobudzenia poszczególnych narządów do drgań rezonansowych co może doprowadzić do pojawienia się zaburzeń w ich czynnościach, a nawet w skrajnych przypadkach do mechanicznego rozerwania narządów. Najczęściej obserwowane zaburzenia dotyczą funkcjonowania narządów układu pokarmowego, narządu przedsionkowo-ślimakowego, narządów klatki piersiowej oraz narządów układu rozrodczego u kobiet. Oprócz możliwości uszkodzenia narządów wewnętrznych, drgania o działaniu ogólnym mogą wywoływać szereg innych niespecyficznych reakcji fizjologicznych i psychofizycznych takich jak zaburzenia ostrości widzenia, zwiększenie czasów reakcji ruchowej i wzrokowej, zmęczenie, zaburzenia w koordynacji ruchów.

CHOROBY ZAWODOWE

Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz. U. 2002, nr 132, poz. 1115) zespół wibracyjny w uznawany jest za chorobę zawodową. W rozporządzeniu wymieniono trzy postacie tej choroby:

• naczyniowo-nerwową,
• kostno-stawową,
• mieszaną: naczyniowo-nerwową i kostno-stawową.

Dane dotyczące chorób zawodowych w Polsce gromadzone są w Centralnym Rejestrze Chorób Zawodowych w Instytucie Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi. Na wykresach z rys. 5 i rys. 6 opracowanych na podstawie danych opublikowanych przez IMP pokazano liczbę przypadków stwierdzonych w Polsce w 2011 r. chorób zawodowych w liczbach bezwzględnych i w przeliczeniu na 100 tys. pracujących (tzw. współczynnik zachorowalności). Prezentowane dane ograniczono do chorób o największej zapadalności. Dane dla zespołu wibracyjnego zaznaczono pomarańczowym. Z przedstawionych danych wynika, że w 2011 r. stwierdzono 78 przypadków zespołu wibracyjnego co odpowiadało współczynnikowi zachorowalności równemu 0,7.

Rys. 5. Dominujące choroby zawodowe w Polsce w 2011 r. – liczba stwierdzonych przypadków.


Rys. 6. Dominujące choroby zawodowe w Polsce w 2010 r. – liczba stwierdzonych przypadków w przeliczeniu na 100 tys. zatrudnionych (współczynnik zachorowalności).

Na Rys. 7 przedstawiono dane dotyczące stwierdzonych przypadków zespołu wibracyjnego w 2010 r. w poszczególnych sekcjach gospodarki narodowej. Najwięcej przypadków tej choroby stwierdza się w sekcjach górnictwa i wydobywania (29 przypadków), przetwórstwa przemysłowego (22), rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa (9) oraz budownictwa (2). Są to sekcje, w których powszechnie wykorzystywane są różnego rodzaju pneumatyczne, hydrauliczne, elektryczne i spalinowe narzędzia ręczne takie jak młoty pneumatyczne, wiertarki (w tym udarowe), szlifierki, ubijaki udarowe i piły łańcuchowe.

Rys. 7. Stwierdzone przypadki zespołu wibracyjnego w 2010 r. według sekcji gospodarki narodowej.