Nadmierna ekspozycja na promieniowanie optyczne w środowisku pracy może wywoływać skutki szkodliwe dla zdrowia. Z tego względu promieniowanie to zalicza się do czynników szkodliwych w środowisku pracy i pracodawca ma obowiązek stosować się do zapisów rozporządzeń związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa i higieny pracy oraz prewencji zdrowotnej związanych z ekspozycją na czynnik szkodliwy.

Zakres obowiązków pracodawcy i stosowanej prewencji w odniesieniu do ekspozycji na czynniki szkodliwe wynika z aktów prawych stosowanych przy występowaniu czynników szkodliwych w środowisku pracy.

Ogólne przepisy bhp

Zgodnie z art. 207 par. 2 Kodeksu Pracy (tekst jednolity Dz. U. 1998 nr 21, poz. 94) 'pracodawca jest zobowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest zobowiązany :

1. organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
2. zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bhp, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń,
3. reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy,
4. zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy...'

Szczegółowe regulacje prawne w zakresie obowiązków pracodawcy zawarte są w szeregu rozporządzeń, z czego podstawowym jest rozporządzenie MPiPS w sprawie ogólnych przepisów bhp (Dz. U 1997, nr 129, poz. 844, tekst jednolity Dz. U. 2003, nr 169, poz. 1650 z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie to wdraża dyrektywę ramową 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. Urz. WE L 393 z 30.12.1989). Rozporządzenie to określa ogólne przepisy bhp w zakładach pracy dotyczące obiektów budowlanych, pomieszczeń pracy i terenu zakładu pracy, procesów pracy oraz pomieszczeń i urządzeń sanitarnych. Zgodnie z art. 39.1 ww. rozporządzenia pracodawca jest zobowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe występujące przy określonych pracach oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające to ryzyko. W szczególności pracodawca jest obowiązany zapewnić organizacje pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości…'.

Uwzględniając powyższe pracodawca powinien oceniać ryzyko zawodowe związane z czynnikiem szkodliwym jakim jest promieniowanie optyczne.

Zgodnie z definicją rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp ryzyko zawodowe jest to 'prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń w związku z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy'.

Ocena ryzyka zawodowego jest procesem , w którym identyfikowane są zagrożenia związane z wykonywaną pracą, a następnie szacowane ryzyko wynikające z ich występowania i podejmowana decyzja o możliwości zaakceptowania tego ryzyka lub konieczności przeprowadzenia działań prowadzących do jego ograniczenia. Aby ułatwić pracodawcy realizację obowiązku oceny ryzyka zawodowego opracowany został przez Komisję Europejską w 1996 r. dokument 'Guidance on risk assessment at work' [European Commission, Luxemburgh, 1996] , w którym zawarte są wskazówki dotyczące sposobu wdrażania takiej oceny w przedsiębiorstwach. W zgodności z wytycznymi Komisji Europejskiej są postanowienia normy PN-N-18002: 2011 'Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego', która powstała myślą o dostarczeniu polskim pracodawcom niezbędnych informacji do właściwego dokonywania oceny ryzyka zawodowego [Pawłowska Z, 'Podstawowe zasady oceny ryzyka zawodowego' w Ryzyko zawodowe. Metodyczne podstawy oceny pod red. W.Zawieski, CIOP-PIB w , 2008].

Przepisy dotyczące promieniowania optycznego

Obowiązującym w krajach Unii Europejskiej aktem prawnym dotyczącym bhp przy ekspozycji na sztuczne promieniowanie optyczne jest dyrektywa 2006/25/WE w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (sztucznym promieniowaniem optycznym) [Dz. U UE L114/38 z 27.04.2006], która miała być wdrożona do prawodawstwa krajów członkowski najpóźniej do 27 kwietnia 2010 r. W Polsce podstawowymi aktami prawnymi wdrażającymi zapisy tej dyrektywy są cztery rozporządzenia:

1. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie bhp przy pracach związanych z ekspozycją na promieniowane optyczne [Dz. U z 2010 nr 100 poz. 643)]
2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [Dz. U z 2010 nr 141 poz. 950]
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 grudnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy [Dz.U z 2010 nr 240 poz. 1611]
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [Dz. U z 2011 nr 33 poz. 166]
5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom [DzU nr 114 poz. 545 z późniejszymi zmianami]
6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac [DzU nr 200 poz. 2047 z późniejszymi zmianami]
7. Krótką charakterystykę podstawowych zapisów tych rozporządzeń przedstawiono poniżej.

Rozporządzenie w sprawie bhp przy pracach związanych z ekspozycją na promieniowane optyczne określa minimalne wymagania bhp przy ekspozycji na sztuczne promieniowanie optyczne: nielaserowe i laserowe, dotyczące w szczególności:

a)   Wyznaczania poziomu ekspozycji

b)   Oceny ryzyka zawodowego

c)   Unikania lub ograniczania ryzyka zawodowego

d)   Informowania i szkolenia pracowników

Zgodnie z zapisami tego rozporządzenia pracodawca m.in. identyfikuje źródła promieniowania, które mogą stwarzać zagrożenie w miejscu pracy, a następnie ustala poziom promieniowania na podstawie:

• pomiarów odpowiednich parametrów promieniowania wykonanych na stanowisku pracy lub
• danych od producenta urządzenia, zawierających wyniki pomiarów emitowanych poziomów promieniowania, lub
• obliczeń odpowiednich parametrów promieniowania występujących na stanowisku pracy, gdy obliczenia takie są możliwe do wykonania, przykładowo na podstawie znajomości praw i reguł stosowanych dla promieniowania optycznego.

Natomiast przy ocenie ryzyka zawodowego pracodawca powinien uwzględnić w szczególności:

• czynniki mające wpływ na skutki oddziaływania promieniowania optycznego na organizm człowieka (czas ekspozycji, długość fali, poziom promieniowania, rozmiar obrazu na siatkówce oka, tryb pracy lasera)
• wartości MDE, w tym również wartości MDE odrębnie dla kobiet w ciąży określone w przepisach w sprawie prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, oraz ograniczeń przy zatrudnianiu młodocianych wynikających z przepisów w sprawie prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac;
• skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, w tym należących do grup szczególnego ryzyka;
• możliwych skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, wynikających ze współwystępowania w środowisku pracy promieniowania optycznego i fotouczulających substancji chemicznych Pośrednich skutków mających wpływ na bezpieczeństwo pracowników, w szczególności zagrożeń związanych z możliwością wywołania olśnienia, pożaru lub wybuchu;
• Istnienia urządzeń ochronnych i innego wyposażenia zabezpieczającego przed nadmiernym poziomem ekspozycji;
• Wiedzy medycznej w dostępnych publikacjach oraz informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań lekarskich;
• Przypadków ekspozycji na promieniowanie optyczne emitowane przez więcej niż jedno źródło promieniowania lub ekspozycji na promieniowanie optyczne o szerokim zakresie długości fal;
• Informacji dostarczanych przez producentów źródeł promieniowania i związanego z nimi wyposażenia, wykonywanych zgodnie z normami zharmonizowanymi i spełniających zasadnicze wymagania w rozumieniu przepisów o systemie oceny zgodności.

Ocena ryzyka zawodowego powinna być dokumentowana oraz dokonywana każdorazowo, gdy nastąpiły zmiany warunków wykonywania pracy lub jeśli konieczność taką wykażą wyniki profilaktycznych badań lekarskich.

Pracodawca ma obowiązek eliminować u źródła ryzyko zawodowe związane z narażeniem na promieniowanie optyczne lub ograniczać je do możliwie najmniejszego poziomu, uwzględniając dostępne rozwiązania techniczne oraz postęp naukowo techniczny. Po przekroczeniu wartości MDE pracodawca ma obowiązek sporządzić i wprowadzić w życie program działań organizacyjno-technicznych zmierzających do ograniczenia narażenia na promieniowanie optyczne polegających na:

1. wprowadzaniu procesów lub metod pracy ograniczających ryzyko zawodowe związane z promieniowaniem optycznym;
2. doborze urządzeń, przeznaczonych do wykonywania określonej pracy, o możliwie najniższej emisji promieniowania optycznego;
3. ograniczaniu emisji promieniowania optycznego środkami technicznymi, w tym przez stosowanie, w przypadkach koniecznych, urządzeń ochronnych i innych środków ochrony zbiorowej (blokad, obudów, osłon, ekranów itp.);
4. konserwowaniu urządzeń będących źródłem emisji promieniowania optycznego i ich wyposażenia, stosowanych urządzeń ochronnych i środków ochrony zbiorowej oraz miejsc i stanowisk pracy;
5. projektowaniu miejsc pracy i rozmieszczaniu stanowisk pracy w sposób umożliwiający izolowanie od źródeł promieniowania oraz ograniczający jednoczesną ekspozycję na promieniowanie optyczne emitowane przez wiele źródeł promieniowania;
6. ograniczaniu czasu trwania i poziomu ekspozycji;
7. zapewnieniu prawidłowo dobranych środków ochrony indywidualnej;
8. przestrzeganiu instrukcji producentów sprzętu, w szczególności w zakresie bezpiecznej obsługi, zapobiegającej powstawaniu szkodliwych emisji promieniowania optycznego lub nadmiernych poziomów ekspozycji.

Pracodawca oznacza znakami bezpieczeństwa miejsca pracy, w których poziom promieniowania może przekraczać wartości MDE, oraz wydziela strefy z takimi miejscami i ogranicza do nich dostęp, jeżeli jest to technicznie wykonalne.

Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określa w załączniku nr 2 'Wykaz wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy' część D: nowe kryteria i wartości maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji (MDE) na promieniowanie optyczne zgodnie z dyrektywą 2006/25/WE.

Rozporządzenie w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy określą:

• Zakres i częstotliwość badań lekarskich wstępnych i okresowych osobno dla nielaserowego: UV, VIS i IR.
• W przypadku, gdy pracownicy wykonują prace w warunkach przekroczeń MDE na promieniowanie optyczne oraz w przypadku gdy w wyniku badań lekarskich stwierdzono chorobę lub niekorzystne dla zdrowia skutki, które w opinii lekarza są wynikiem narażenia na promieniowanie optyczne w pracy, lekarz sprawujący opiekę zdrowotną:
  • Zawiadamia pracowników o wynikach badań lekarskich oraz informuje, jakim badaniom powinni się poddać po ustaniu narażenia napromieniowanie optyczne
  • Dokonuje okresowych analiz wyników kontroli zdrowia pracowników oraz informuje pracodawcę o wynikach tych analiz z uwzględnieniem tajemnicy lekarskiej.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określa:

• tryb, metody i częstotliwość wykonywania pomiarów,
• wymagania, jakie powinny spełniać laboratoria wykonujące badania i pomiary
• sposób rejestrowania i przechowywania wyników badań i pomiarów; 
• wzory dokumentów oraz sposób udostępniania wyników badań i pomiarów pracownikom

Zgodnie z ww. rozporządzeniem 'badania i pomiary promieniowania optycznego nielaserowego wykonuje się, jeżeli są eksploatowane źródła tego promieniowania inne niż źródła światła służące do oświetlania pomieszczeń lub stanowisk pracy, stosowane w przeznaczonych dla nich oprawach oświetleniowych oraz w odpowiedniej odległości od eksponowanych części ciała. Natomiast częstotliwość wykonywania badań promieniowania optycznego nielaserowego określa się w zależności od krotności maksymalnej dopuszczalnej ekspozycji ( MDE ), które wykonuje się: 

• co najmniej raz na dwa lata – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,4 do 0,7 wartości maksymalnej dopuszczalnej ekspozycji (MDE),
• co najmniej raz w roku – jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,7 wartości MDE. 

Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów promieniowania optycznego, wykonanych w odstępie dwóch lat, poziom ekspozycji nie przekraczał 0,4 wartości MDE, pracodawca może odstąpić od wykonywania pomiarów. 

O wynikach pomiarów promieniowania optycznego pracodawca ma obowiązek niezwłoczne poinformować pracowników.

Na podstawie wyników badań i pomiarów pracodawca prowadzi na bieżąco rejestr czynników szkodliwych dla zdrowia występujących na stanowisku pracy, zwany 'rejestrem'. W przypadku likwidacji zakładu pracy, pracodawca niezwłocznie przekazuje rejestr oraz kartę właściwemu miejscowo państwowemu inspektorowi sanitarnemu, a w odniesieniu do jednostek, o których mowa w art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 2006 r. Nr 122, poz. 851, z późn. zm.)), właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Rejestry oraz karty przechowywane są przez okres 40 lat, licząc od daty ostatniego wpisu.

Pracodawca wpisuje na bieżąco wyniki badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia do karty badań i pomiarów.

Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykazu prac wzbronionym młodocianym określa, w Załączniku 1 pkt. 3. Prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych prace wzbronione młodocianym, do których zalicza się:

• prace w warunkach narażenia na promieniowanie nadfioletowe, zwłaszcza emitowane przez technologiczne urządzenia przemysłowe, w tym w szczególności przy spawaniu, cięciu i napawaniu metali.
• prace w warunkach narażenia na promieniowanie podczerwone, w tym w szczególności przy piecach hutniczych i grzewczych oraz spiekaniu, odlewaniu, walcowaniu i kuciu metali

Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykazu prac wzbronionym kobietom określa, w Wykazie prac wzbronionym kobietom dla kobiet w ciąży ograniczenie wartości MDE do ¼ wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń promieniowania nadfioletowego, określonych w przepisach w sprawie NDS i NDN czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.