FORMALDEHYD  nr CAS: 50-00-0

Formaldehyd [1] w warunkach normalnych jest bezbarwnym gazem o charakterystycznym gryzącym zapachu, temperaturze wrzenia 19,5oC, temperaturze topnienia - 92oC, który miesza się we wszystkich stosunkach z wodą, etanolem, eterem dietylowym oraz węglowodorami i terpentyną. Bardzo łatwo polimeryzuje i tworzy paraformaldehyd. W praktyce jest najczęściej używany w postaci 40-procentowego roztworu wodnego zwanego formaliną. Jest otrzymywany na skalę przemysłową przez katalityczne utlenienie metanolu. Formaldehyd jest stosowany najczęściej jako surowiec do produkcji wielu barwników, żywic syntetycznych, w garbarstwie, fotografice, do konserwacji i utrwalania preparatów anatomicznych i histopatologicznych oraz jako środek dezynfekujący.   Formaldehyd został sklasyfikowany wg CLP jak poniżej. W stężeniach powyżej 25-procentowych działa toksycznie w przypadku narażenia drogą oddechową, kontaktu ze skórą i po spożyciu. Wywołuje oparzenia. Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Może powodować uczulenia w przypadku kontaktu ze skórą. Objawy zatrucia ostrego: w małych stężeniach, nieco przekraczających stężenia dopuszczalne, wywołuje łzawienie oczu, zaczerwienienie spojówek; w większych (ok. 15 g/ml) - kaszel, ból głowy, uczucie duszności, kołatanie serca. Może spowodować skurcz oskrzeli W dużych stężeniach, przekraczających 60 mg/ml, może nastąpić skurcz głośni, obrzęk krtani lub obrzęk płuc. Następstwem może być zapalenie płuc. Skażenie skóry roztworem wodnym (formaliny) wywołuje ból, zaczerwienienie i oparzenie chemiczne. Skażenie oczu powoduje ostry stan zapalny spojówek z ryzykiem uszkodzenia rogówki. Drogą pokarmową, w postaci formaliny, wywołuje oparzenie błony śluzowej jamy ustnej i dalszych części przewodu pokarmowego, bóle brzucha z ryzykiem krwawień i perforacji. Dawka śmiertelna formaldehydu wynosi 30 - 60 ml. Objawy zatrucia przewlekłego: może powodować zapalenie oskrzeli  (u osób nadwrażliwych - astmę oskrzelową), świąd skóry i jej podrażnienie oraz wyprysk alergiczny. _______________________ [1]  M. Pośniak, Formaldehyd - metoda oznaczania, PIMOŚ, 1999, nr 22, s. 96-100 NDS     - 0,37 mg/m3 NDSCh - 0,74 mg/m3 Klasyfikacja CLP Carc. 1B (Rakotwórczość kat. 1B), H350; Muta.2 (Mutagenność kat.2), H341; Acute Tox. 3*, inhal. (Toksyczność ostra, kat.3 – droga oddechowa), H331; Acute Tox. 3*, oral (Toksyczność ostra, kat.3 – droga pokarmowa), H301; Acute Tox. 3*, dermal (Toksyczność ostra, kat.3 – skóra), H311; Skin Corr. 1B (Działanie żrące/drażniące na skórę, kategoria 1B), H314; Skin Sens. 1 (Działanie uczulające na skórę, kat.1), H317; Hasło ostrzegawcze Niebezpieczeństwo Zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia (H) H350: Może powodować raka . H341: Podejrzewa się, że powoduje wady genetyczne . H331: Działa toksycznie w następstwie wdychania. H311: Działa toksycznie w kontakcie ze skórą. H301: Działa toksycznie po połknięciu. H314: Powoduje poważne oparzenia skóry oraz uszkodzenia oczu. H317: Może powodować reakcję alergiczną skóry. Zwrot wskazujący środki ostrożności (P) P201: Przed użyciem zapoznać się ze specjalnymi środkami ostrożności. P260: Nie wdychać pyłu/dymu/gazu/mgły/par/rozpylonej cieczy. P280: Stosować rękawice ochronne/odzież ochronną/ochronę oczu/ochronę twarzy. P301 + P310: Natychmiast skontaktować się z ośrodkiem zatruć lub lekarzem. P330: Wypłukać usta. P303 + P361 + P353: W przypadku dostania się na skórę (lub na włosy): Natychmiast usunąć/zdjąć całą zanieczyszczoną odzież. Spłukać skórę pod strumieniem wody/prysznicem. P304 + P340: W przypadku dostania się do dróg oddechowych: Wyprowadzić lub wynieść poszkodowanego na świeże powietrze i zapewnić warunki do odpoczynku w pozycji umożliwiającej swobodne oddychanie. P310: Natychmiast skontaktować się z ośrodkiem zatruć lub lekarzem. P305 + P351 + P338: W przypadku dostania się do oczu: Ostrożnie płukać wodą przez kilka minut. Wyjąć soczewki kontaktowe, jeżeli są i można je łatwo usunąć. P308 + P310: Natychmiast skontaktować się z ośrodkiem zatruć lub lekarzem. P403 + P233: Przechowywać w dobrze wentylowanym miejscu. Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty.

    Wyjątki z  "Dokumentacji proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego" autorstwa dr JERZEGO MAJKI i dr TOMASZA WASIELI (Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w Łodzi),   PIMOŚ, 1995 nr 13, s. 5-42:

Wprowadzenie

Formaldehyd jest bezbarwnym gazem o specyficznym, ostrym i drażniącym zapachu. Jest jednym z najczęściej stosowanych związków chemicznych. Wykorzystuje się go głównie (około 50% całkowitej produkcji) do wytwarzania żywic formaldehydowych. Jest też szeroko stosowany jako środek dezynfekcyjny i konserwujący.
W Polsce, w warunkach narażenia na działanie formaldehydu jest zatrudnionych co najmniej 14 200 osób.
Główną drogą narażenia zawodowego jest układ oddechowy, a także, w przypadku stosowania wodnych roztworów formaldehydu, skóra. Miejscem pozazawodowej ekspozycji, niekiedy znacznej, są pomieszczenia mieszkalne, biura, sklepy, szkoły, itp., gdzie źródłem emisji związku są drewnopochodne elementy konstrukcyjne i wykończeniowe, meble, farby, lakiery i kleje. Formaldehyd jest ponadto stałym zanieczyszczeniem atmosferycznym w aglomeracjach miejskich oraz składnikiem dymu tytoniowego.

Ostra toksyczność formaldehydu jest związana z jego silnym działaniem drażniącym na błony śluzowe oczu i dróg oddechowych. Objawy porażenia mogą być odczuwane przez osoby szczególnie wrażliwe już przy stężeniu wynoszącym 0,012 mg/m3. Formaldehyd o stężeniu około 1 ppm (1,23 mg/m3) u większości osób może działać drażniąco na śluzówkę oczu, nosa i gardła; jego działanie w stężeniu powyżej 60 mg/m3 może prowadzić do powstawania powikłanych uszkodzeń tkanki płucnej lub obrzęku płuc. U zwierząt, w warunkach narażenia przewlekłego, stwierdzono zmiany zapalne i odczynowe w nabłonku jamy nosowej.
U ludzi, narażonych w warunkach zawodowych, obserwowano niekiedy przejściowe zmiany obturacyjne układu oddechowego, aczkolwiek brak jest badań pozwalających na ocenę korelacji pomiędzy zawodowym narażeniem a objawami działania drażniącego związku.

U szczurów jednoznacznie wykazano rakotwórcze działanie formaldehydu przy narażeniu trwającym co najmniej 18 miesięcy (6 godzin dziennie, 5 dni w tygodniu) i stężeniu związku wynoszącym 6,8—17 mg/m3. Istniejące dane wskazują, że działanie rakotwórcze formaldehydu występuje na poziomie stężeń, na którym obserwuje się nasilone zmiany zapalne oraz nasilone odczynowe reakcje na działanie drażniące i jest uwarunkowane pojawieniem się tych zmian.

Wyniki epidemiologicznych badań rakotwórczego działania formaldehydu na ludzi nie są jednoznaczne.
Brak jest przekonywających dowodów na poparcie tezy o zwiększeniu zachorowalności na raka górnych dróg oddechowych u ludzi narażonych na działanie formaldehydu. Zwiększona zapadalność na raka mózgu, okrężnicy oraz niektóre inne postacie nowotworów, u anatomów, patologów i osób balsamujących zwłoki, może być spowodowana działaniem innych czynników.

Uwzględniając drażniące działanie formaldehydu na ludzi proponuje się, aby wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia, traktowanego jako średnie stężenie ważone czasem 8-godzinnej zmiany roboczej, wynosiła 0,5 mg/m3, a wartość dopuszczalnego stężenia chwilowego 1 mg/m3. Przestrzeganie tych wartości powinno zabezpieczyć około 80% pracowników przed subiektywnym odczuciem podrażnienia, a tym bardziej przed wystąpieniem zmian zapalnych i odczynowych oraz przed działaniem rakotwórczym i zmniejszyć ryzyko wystąpienia nowotworów do wartości nieistotnej.

Ogólna charakterystyka

wzór sumaryczny	HCHO
masa cząsteczkowa	30
nazwa chemiczna	formaldehyd
nazwa chemiczna wg CAS	formaldehyd
numer rejestru CAS	50-00-0
synonimy	aldehyd metylowy, aldehyd mrówkowy, metanal
nazwy handlowe	Formalina, BFV, Faunoform, Formalith, Fyde, Ivolan, Lysoform, Morbicid

Właściwości fizykochemiczne

wygląd i zapach	bezbarwny gaz o ostrej, nieprzyjemnej woni
temperatura topnienia	- 92°C
temperatura wrzenia	- 19,5°C
temperatura zapłonu	50°C (37-procentowy roztwór wodny z dodatkiem 15% metanolu)
temperatura samozapłonu	430°C
granice stężeń wybuchowych	7,0 - 73%
gęstość par względem powietrza	1,075
rozpuszczalność w wodzie	bardzo dobrze rozpuszczalny, nawet w stosunku objętościowym 400:1
rozpuszczalność w rozpuszczalnikach organicznych	dobrze rozpuszczalny w alkoholu etylowym, eterze dwuetylowym, acetonie, benzenie i chloroformie
Współczynniki przeliczeniowe	1 ppm = 1,23 mg/m3 1 mg/m3 = 0,81 ppm
Formaldehyd w temperaturze około 400°C rozkłada się do tlenku węgla i wodoru.

Zastosowanie, narażenia zawodowe

Formaldehyd otrzymuje się na skalę przemysłową dwoma metodami: przez katalityczne odwodornienie metanolu lub przez utlenienie metanolu w obecności powietrza bądź tlenu na katalizatorze z tlenku żelaza lub molibdenu. W obrocie handlowym najczęściej jest spotykany 30 - 50-procentowy roztwór wodny formaldehydu, stabilizowany metanolem w celu zahamowania polikondensacji, znany pod nazwą formalina. Często spotykany jest także niskocząsteczkowy, łańcuchowy homopolimer - paraformaldehyd, który jest amorficznym proszkiem, lub krystaliczny, cykliczny trimer - trioksan. Około 50% wyprodukowanego formaldehydu przeznacza się w Polsce na produkcję żywic mocznikowo-, fenolowo-, mela-minowo- i poliacetylowo-formałdehydowych. Znajdują one zastosowanie jako kleje i spoiwa przy wytwarzaniu płyt wiórowych, paździerzowych i pilśniowych oraz sklejek (160). Żywice mocznikowo-formaldehydowe, poddane procesowi spieniania, służą również do produkcji pianki termoizolacyjnej. Formaldehyd jest ponadto ważnym produktem pośrednim w syntezie organicznej, głównie w syntezie pochodnych acetylenowych. Znajduje też zastosowanie w produkcji klejów, barwników, farb i lakierów. Narażenie na formaldehyd występuje również w przemyśle włókienniczym, gdzie używa się go jako składnika kąpieli apreterskich. Bywa stosowany w przemyśle papierniczym, fotograficznym, garbarskim, gumowym, rafineryjnym, odlewniczym i w budownictwie. W medycynie i biologii formaldehyd jest stosowany w postaci formaliny lub paraformaldehydu (uwalniającego monomer formaldehydu po rozpuszczaniu w wodzie) w celach dezynfekcyjnych oraz jako środek konserwujący i utrwalający preparaty medyczne i biologiczne. Służy również do dezynfekcji gleby i zaprawiania ziarna. Niekiedy formaldehyd dodaje się do żywności i kosmetyków w celu konserwacji (97).

Według udokumentowanych, aczkolwiek, naszym zdaniem, niepełnych danych ze stacji sanitarno-epidemiologicznych, liczba osób zawodowo narażonych w Polsce na działanie formaldehydu wynosi około 14200, z czego ponad 8000 osób jest zatrudnionych w przemyśle (132). Według tych samych danych, blisko 800 osób pracuje w warunkach przekroczenia aktualnie obowiązującej w Polsce wartości NDS, wynoszącej 2 mg/m³ (133). Można przypuszczać, że w rzeczywistości liczba osób narażonych zawodowo jest znacznie większa.

Narażenie na działanie formaldehydu ma miejsce również w warunkach pozazawodowych. Formaldehyd jest składnikiem zanieczyszczeń atmosferycznych, występującym niekiedy w dużych ilościach (do 0,197 mg/m³), zwłaszcza w rejonach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. Głównymi źródłami emisji formaldehydu do atmosfery, oprócz przemysłowych technologii wytwarzania i przetwórstwa, są: procesy spalania paliw energetycznych (stałych, płynnych i gazowych) w zakładach energetycznych, elektrociepłowniach i kotłowniach, spalanie paliw pędnych w silnikach samochodowych i spalanie odpadów komunalnych w spalarniach. Ponadto formaldehyd tworzy się w wyniku naturalnej fotooksydacji węglowodanów aromatycznych pochodzących ze spalin samochodowych (87).

Formaldehyd jest istotnym czynnikiem zanieczyszczającym powietrze w pomieszczeniach mieszkalnych i biurowych. Źródłem emisji tego związku są: pyły wiórowe, paździerzowe, pilśniowe, itp., stosowane w elementach konstrukcyjnych lub wykończeniowych i wyrobach meblarskich, lakiery, farby, kleje, niektóre rodzaje tapet i wykładzin podłogowych, materiały izolacyjne z wełny mineralnej oraz upłynniacze do betonu używane w procesie budowlanym. Formaldehyd jest także składnikiem dymu tytoniowego. Ocenia się, że w 1 m³ dymu jest 40 cm³ formaldehydu (14).