FENOL       nr CAS: 108-95-2

FENOL  jest to bezbarwne, krystaliczne ciało stałe o ostrym zapachu.  Fenol różowieje na powietrzu. Substancja ta jest dobrze rozpuszczalna w wodzie oraz rozpuszczalnikach organicznych: etanolu, eterze dietylowym, glicerynie, benzenie i chloroformie. Fenol jest sklasyfikowany jako substancja toksyczna oraz żrąca. W warunkach narażenia zawodowego jest wchłaniana przez drogi oddechowe i nieuszkodzoną skórę. Podstawowe parametry fizykochemiczne tej substancji podano poniżej. NDS: 7.8 mg/m3 NDSCh: nieustalone

Wyjątki z Dokumentacji proponowanych wartości dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego autorstwa prof. dr hab. MARKA JAKUBOWSKIEGO (PIMOŚ, 2003, nr 1/35/, s 87-113):              

Wprowadzenie

Fenol jest związkiem o szerokim zastosowaniu; stosuje się jako surowiec do produkcji takich ważnych substancji, jak: żywice, kaprolaktam, alkilofenole, ksylenole i anilina. Jest stosowany również jako środek dezynfekujący w sanitarnych środkach czyszczących, a także w takich preparatach medycznych, jak: maści, krople do oczu i nosa, płyny do płukania ust czy płyny antyseptyczne.

Narażenie zawodowe na fenol występuje głównie podczas stosowania żywic fenolowych. Są one wykorzystywane jako materiał wiążący w materiałach izolacyjnych, płytach wiórowych, farbach oraz składnik mas formierskich.

Fenol może ulegać wchłanianiu przez płuca, z przewodu pokarmowego i przez skórę, w tym także w postaci par. Retencja par fenolu w płucach wynosi u ludzi około 60 ÷ 80%. Obliczony współczynnik wchłaniania par fenolu przez skórę wynosi 0,35/h, co oznacza, że w ciągu godziny ulega wchłonięciu ilość fenolu zawarta w 0,35 m³ powietrza. Szybkość wchłaniania fenolu przez skórę z roztworów wodnych wynosiła 0,08 h – 0,3 mg/cm²/h w zakresie stężeń 2,5 ÷ 10 g/l. Główną drogą przemiany fenolu u ludzie jest sprzęganie z kwasem siarkowym i glukuronowym. Półokres wydalania fenolu w moczu po narażeniu inhalacyjnym wynosi około 3,5 h.

W dostępnym piśmiennictwie istnieje duża liczba informacji na temat zatruć ostrych u ludzi, nie ma natomiast wyników badań, które mogłyby stanowić podstawę określenia wartości NDS. Narażenie małp, szczurów i myszy na pary fenolu o stężeniu 10 mg/m³ w sposób ciągły przez 90 dni nie spowodowało zmian histopatologicznych w nerkach, wątrobie, mózgu i sercu zwierząt. Wyniki badań biochemicznych i hematologicznych nie różniły się od wyników uzyskanych w grupie kontrolnej, dlatego wartość tę uznano za wartość NOAEL na narażenia drogą inhalacyjną. Nie stwierdzono zmian histologicznych w wyniku podania w wodzie pitnej szczurom i myszom fenolu o stężeniach, odpowiednio: 2500 i 5000 mg/l. Podawanie fenolu dożołądkowo w dawkach jednorazowych, w roztworze wodnym, w okresie od 1 dnia do 14 dni powodowało wystąpienie skutków działania związku na nerki, wątrobę, płuca oraz działanie neurotoksyczne, gdy dawki fenolu przekraczały 40 mg/kg/dzień. U.S. EPA przyjęła dawkę 60 mg/kg/dzień za wartość NOAEL fenolu dla działania na potomstwo. Wartość RD50 określono na podstawie wyników badań na myszach na poziomie 624 mg/m³.

Fenol wykazuje silne działanie drażniące na skórę. W miejscu kontaktu występowało zaczerwienienie, stany zapalne, wypryski i martwica skóry.
Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) stwierdziła w 1999 r., że dowody działania rakotwórczego fenolu u  ludzi i zwierząt są niewystarczające i zaliczyła związek do grupy 3. (czynnik niemożliwy do klasyfikacji z punktu widzenia działania rakotwórczego u ludzi).

Istniejące wartości NDS fenolu w różnych państwach mieszczą się w zakresie od 4 do 19 mg/m³. W części państw przyjęto wartości NDSCh fenolu, stanowiące dwukrotną wartość NDS.  We wszystkich państwach stosuje się oznakowanie, wskazujące na wchłanianie związku przez skórę.
Po przyjęciu za wartość NOAEL fenolu dla narażenia inhalacyjnego stężenia par fenolu w powietrzu na poziomie 19 mg/m³, zaproponowano przyjęcie za wartość NDS fenolu stężenia na poziomie 7,8 mg/m³.
Brak podstaw do ustalenia wartości NDSCh fenolu. Proponuje się wprowadzenie oznakowania związku literami Sk i C.

Ogólna charakterystyka substancji (Tox. Prof. 1998; IPCS 1994)

nazwa chemiczna	fenol
wzór sumaryczny	C6H6O
wzór strukturalny
numer w rejestrze CAS	108-95-2
współczynniki przeliczeniowe	1 ppm odpowiada 3,84 mg/m3; 1 mg/m3odpowiada 0,26 ppm
synommy	hydroksybenzen, kwas karbolowy, karbol, acidum carbolicum, acidum phenolicum, acidum phenylicum, benzaphenol, benzene phenol, benzenol, hydroxybenzene, monophenol, oxybenzene, monohydroxybenzene, monophenol, phenyl hydrate, phenic acid, phenylic acid, phenol alcohol, phenyl hydrate, phenyl hydroxide, phenylic acid
nazwy handlowe	carbolic acid, phenic acid, phenic alcohol (Tox. Pro- file 1998), carbololie, fenololie (hoL); krystalliertes Kreosot, Steinkohlencreosot, Steinkohlenterkreosot (niem.); venzenol (fr.), (IPCS 1994)
oznakowanie	wg rozporządzenia ministra zdrowia i opieki spo- łecznej (1997), dotyczącego substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia: T-toksyczny, R 24/25-34 - działa toksycznie w razie kontaktu ze skórą i po spożyciu.

Właściwości fizykochemiczne (Tox. Prof. 1999)

Masa cząsteczkowa	94,11
Temperatura topnienia, °C	43
Temperatura wrzenia, °C	181,75
Gęstość w 20 °C, g/m3	1,07
gęstość par (powietrze = 1)	0,357 mmHg w temp. 20 °C 2,48 mmHg w temp. 50 °C 41,3 mmHg w temp. 100 °C
stężenie pary nasyconej w temp. 20 °C	0,77 g/m3
współczynnik podziału oktanol-woda (log POW)	1,46
rozpuszczalność w wodzie w temp. 25 °C	87 g/l
rozpuszczalność w innych rozpuszczalnikach	bardzo dobrze rozpuszczalny w: alkoholu, chloroformie, eterze i acetonie
temperatura zapłonu	80 °C (zamknięty tygiel) 79 °C (otwarty tygiel)
temperatura samozapłonu	715 °C
próg zapachu	3,84 mg/m3
stała dysocjacji w wodzie w temp. 20 °C	1,28 x 10-10

Otrzymywanie, zastosowanie, narażenie zawodowe

Fenol można otrzymywać ze smoły węglowej (najstarsza metoda), w wyniku syntezy, polegającej na utlenianiu kumenu lub toluenu oraz w wyniku hydrolizy chlorobenzenu w fazie gazowej. Najczęściej wykorzystuje się metodę utleniania kumenu (95% w USA).

Fenol ma duże zastosowanie jako surowiec do produkcji szeregu takich ważnych związków, jak: żywice kaprolaktam, alkilofenole, ksylenole i anilina. Jest stosowany jako środek dezynfekujący w sanitarnych środkach czyszczących. Występuje także w takich preparatach medycznych, jak np.: maści i krople do oczu oraz nosa, płynach do płukania ust czy płynach antyseptycznych.

Narażenie zawodowe na fenol występuje głównie w trakcie stosowania żywic fenolowych. Są one wykorzystywane jako materiał wiążący w materiałach izolacyjnych, płytach wiórowych, farbach i jako składnik mas formierskich. Zawartość żywic wynosi od 2 - 3% w materiałach izolacyjnych do powyżej 50% w formach odlewniczych. Emisja fenolu do powietrza atmosferycznego jest proporcjonalna do stężenia wolnego fenolu, którego zawartość w żywicach wynosi około 1 - 5%. Ponadto fenol może się uwalniać w trakcie procesów termicznej obróbki żywic. W odlewniach emisja fenolu może występować zarówno w trakcie produkcji form odlewniczych, jak i podczas odlewania. Narażenie na fenol może także występować podczas produkcji koksu, produkcji fenolu i jego pochodnych oraz kaprolaktamu.

W Polsce w 2000 r. 16 osób było narażonych na fenol o stężeniu powyżej wartości NDS.