Unia Europejska źródło: "Prawna ochrona pracy", opracowanie: inż. Jerzy Kowalski - Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej dr Barbara Krzyśków - Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

Unia Europejska jest organem międzynarodowym o zasięgu regionalnym (obejmuje Europę) działającym na podstawie Traktatów powołujących trzy Wspólnoty oraz Unię Europejską. Z punktu widzenia omawianego tematu, najistotniejszy jest Traktat Rzymski powołujący Wspólnotę Europejską (przed Traktatem z Maastricht, zwaną Europejską Wspólnotą Gospodarczą). Również Wspólnota Europejska swoje zadania realizuje przez wydawanie odpowiednich, przewidzianych w Traktacie aktów prawnych. Jednakże działalność normatywna Wspólnoty, a szczególnie sposób jej oddziaływania na prawa państw członkowskich jest zasadniczo odmienny od przedstawionego w poprzednich rozdziałach. Przede wszystkim prawem międzynarodowym są w tym przypadku jedynie traktaty ustanawiające Wspólnoty oraz Traktat z Maastricht – obowiązuje do 7.02.1992; Traktat Amsterdamski – obowiązuje do 1.05.1999 oraz Traktat z Nicei – obowiązuje od 26.02.2001 r. (tekst skonsolidowany nosi nazwę Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską) i tylko te akty zaczynają obowiązywać (w sposób bezpośredni) w państwach członkowskich po ich ratyfikowaniu. Pozostałe akty prawne tworzone przez Wspólnoty nie muszą być już ratyfikowane, lecz obowiązują w trybie i na zasadach przewidzianych w traktatach. Tak więc, sam fakt przystąpienia do Unii Europejskiej zobowiązuje państwa członkowskie do wdrażania prawa wspólnotowego bez konieczności jego ratyfikowania. Przy czym, w zależności od tego jaki jest dany akt prawny, obowiązuje on bezpośrednio w państwach członkowskich z chwilą ogłoszenia go w dzienniku urzędowym Unii (rozporządzeń i decyzji) bądź też dla obowiązywania w państwie członkowskim musi być przetransponowany do prawa krajowego (w formie dyrektywy). Wspólnota Europejska ustanowiła w tej dziedzinie szereg dyrektyw, spośród których najważniejsza jest dyrektywa 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy . Dyrektywa ta wydana została na podstawie art. 118.a Traktatu Rzymskiego, będącego w owym czasie normą kompetencyjną dla dyrektyw ustalających minimalne wymagania bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników w miejscu pracy. Obecnie taką normą kompetencyjną jest art.137 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską.

Należy jednak podkreślić, że określenie „minimalne” nie oznacza, że wymagania te zostały ustalone na niskim poziomie. „Minimalne”, w przypadku dyrektyw ustanowionych na podstawie art. 118a Traktatu oznacza, że państwa członkowskie, podejmując procesy harmonizacji prawa krajowego z wymaganiami dyrektyw, nie mogą w żadnym przypadku przyjąć:

• wymagań niższych bądź o węższym zakresie podmiotowym i przedmiotowym od ustalonego w tych dyrektywach


• wymagań niższych od ustalonych dotychczas w prawie krajowym, jeżeli wymagania dyrektywy są na niższym poziomie.

Reguluje ona zadania stron uczestniczących w tworzeniu bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w zakładzie pracy. Realizacja tych zadań oraz stosowanie określonych w dyrektywie zasad ich realizacji ma gwarantować stymulację działań nie tylko w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, lecz także jego poprawy  (Tab. nr 6).

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 1. Cel Celem niniejszej dyrektywy jest wprowadzenie środków stymulujących do działania w kierunku poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników podczas pracy. W tym celu dyrektywa ta zawiera ogólne zasady: zapobiegania ryzyku zawodowemu, bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, eliminacji czynników wypadkowych i ryzyka, informowania, konsultacji, współuczestnictwa pracowników i ich przedstawicieli - zgodnie z krajowym prawem i(lub) zwyczajami - oraz ich szkolenia, jak również zawiera ogólne wskazania dotyczące wdrażania tych zasad.

Tab. nr 6

Powyższa dyrektywa dotyczy wszystkich sektorów działalności, jednakże dopuszcza ona odstępstwa dla niektórych specyficznych działalności. Odstępstwa te obejmują specyficzne dziedziny służby publicznej, które w związku z zadaniami do jakich zostały powołane, w sposób nieunikniony są z zapisami dyrektywy sprzeczne. Dotyczy to przede wszystkim sił zbrojnych, policji i służb ochrony cywilnej. Natomiast przedmiotowo dyrektywa zawiera jedynie ogólne zasady bezpieczeństwa, odsyłając w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych dziedzin do dyrektyw szczegółowych (art. 16.1. dyrektywy).

Zgodnie z treścią dyrektywy, niezbędne środki, jakie pracodawca powinien podjąć w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, to:

• zapobieganie ryzyku zawodowemu


• informowanie


• szkolenie


• odpowiednich środków i organizacji.

Środki te muszą być każdorazowo dostosowywane przez pracodawcę do zmieniających się okoliczności, tak aby w każdym przypadku były one najbardziej skuteczne, a także w celu doskonalenia istniejącego stanu rzeczy.

Brak realizacji tych zadań powoduje pociągnięcie pracodawcy do odpowiedzialności, od której nie jest on zwolniony, nawet w przypadku korzystania z pozazakładowych, fachowych służb lub osób. Na jego odpowiedzialność nie wpływają również zobowiązania pracownika  (Tab. nr 7). W dyrektywie nie sprecyzowano, jakiego rodzaju ma być to odpowiedzialność, pozostawiając tę kwestię do uregulowania w prawodawstwie krajowym państw członkowskich. Państwa członkowskie w swoim prawodawstwie mogą również ograniczyć lub wykluczyć odpowiedzialność pracodawcy, jeżeli wypadki przy pracy spowodowane zostały nietypowymi lub nieprzewidywalnymi okolicznościami.

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 5. Postanowienia ogólne Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i ochronę zdrowia w każdym aspekcie związanym z pracą. Gdy, zgodnie z art. 7. pkt. 3, pracodawca zatrudnia z zewnątrz kompetentne służby lub osoby, nie zmniejsza to jego odpowiedzialności w tym zakresie. Zobowiązania pracowników w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy nie powinny wpływać na zasadę odpowiedzialności.

Tab. nr 7

Przy stosowaniu tych środków pracodawca powinien stosować wymienione w art. 6 ust. 2 dyrektywy zasady, zwane ogólnymi zasadami zapobiegania. Są to:

• unikanie ryzyka


• ocena ryzyka, którego nie można uniknąć


• zapobieganie ryzyku u źródła


• dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie w procesie projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod pracy, a zwłaszcza łagodzenie monotonii pracy oraz zmniejszanie natężenia pracy w wymuszonym tempie i negatywnego wpływu tego typu pracy na zdrowie pracownika


• stosowanie nowych rozwiązań technicznych


• zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi


• prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy


• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej


• właściwe instruowanie pracowników.

Jak z powyższego wynika, w dyrektywie tej wskazane zostały podstawowe zadania pracodawcy i określono zasady, jakimi powinien się on kierować przy realizacji tych zadań. Takie sformułowanie obowiązków pracodawcy daje mu dużą elastyczność w doborze środków podejmowanych w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Nie sprowadza się ich bowiem tylko do przestrzegania przepisów i zasad bhp, ale pozwala pracodawcy na swobodny wybór według niego najlepszych w danym zakładzie i w danym momencie środków, wskazując mu na jakie elementy, dokonując tego wyboru, powinien zwrócić uwagę.

Bardzo duże znaczenie nadaje się w dyrektywie zapobieganiu ryzyku zawodowemu, a szczególnie prawidłowej ocenie tego ryzyka. Ocena wielkości ryzyka zawodowego stanowi podstawę doboru przez pracodawcę wyposażenia roboczego, stosowania substancji chemicznych i preparatów, wyposażenia stanowisk pracy. Ocena ryzyka jest podstawą podjęcia środków prewencyjnych, wyboru metod produkcji i organizacji pracy, tak aby zapewniały one zwiększenie poziomu ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników i były zintegrowane z całością działalności zakładu na wszystkich szczeblach zarządzania. W dyrektywie zobowiązano również pracodawcę do opracowania dokumentacji przeprowadzonej oceny ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu podczas pracy, z uwzględnieniem szczególnych zagrożeń  (Tab. nr 8). Zobowiązanie do opracowania dokumentacji powinno być określone przez państwa członkowskie i może być uzależnione od charakteru działalności i rozmiarów zakładu. O dokonanej ocenie ryzyka i podjętych środkach w celu jego uniknięcia lub ograniczenia, powinien pracodawca informować pracowników i ich przedstawicieli.

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 9. Różne obowiązki pracodawców Pracodawca: powinien mieć przeprowadzoną ocenę ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu podczas pracy, włączając w to szczególnie zagrożenia, na jakie są narażone grupy pracowników. [...] Artykuł 14. Lekarskie badania kontrolne Należy podjąć działania, zgodnie z krajowym prawem i (lub) zwyczajami, w celu zapewnienia pracownikom lekarskich badań kontrolnych dostosowanych do zagrożeń, z jakimi stykają się w pracy.

Tab. nr 8

W dyrektywie podkreślono, że bardzo duże znaczenie ma również informowanie, konsultacje i szkolenia pracowników oraz ich przedstawicieli. To pracodawca odpowiada za to, aby wszyscy pracownicy, a także ich przedstawiciele byli poinformowani o zagrożeniach bezpieczeństwa i zdrowia oraz podjętych środkach ochronnych i zapobiegawczych w odniesieniu do zakładu, każdego typu stanowiska pracy i rodzaju pracy. Informacje te muszą być przedstawione także pracownikom z innych zakładów pracy, jeżeli wykonują pracę w danym zakładzie.

Do obowiązków pracodawcy należy też zatrudnienie kompetentnych służb ochrony zdrowia i zapobiegania ryzyku zawodowemu  (Tab. nr 9), zapewnienie lekarskich badań kontrolnych  (Tab. nr 8), zorganizowanie pierwszej pomocy, gaszenie pożaru, ewakuacja pracowników w razie zaistnienia poważnego niebezpieczeństwa, prowadzenie rejestru wypadków przy pracy, sporządzanie raportów o wypadkach dla odpowiednich władz. Na pracodawcy spoczywa również obowiązek przeszkolenia pracownika przed przystąpieniem do pracy, w każdym przypadku przeniesienia pracownika lub zmiany pracy, wprowadzenia nowego sprzętu lub jego zmiany, wprowadzenia nowej technologii. Szkolenie powinno odbywać się na koszt pracodawcy, w ramach czasu pracy  (Tab. nr 10).

Na pracodawcy spoczywa również obowiązek uwzględnienia przydatności pracownika do wykonywania powierzonych mu zadań, pod kątem jego bezpieczeństwa i zdrowia.

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 7. Służby ochrony i zapobiegania Nie naruszając zobowiązań, o których mowa w art. 5 i 6 pracodawca wyznacza jednego lub więcej pracowników do prowadzenia działalności związanej z ochroną zdrowia i zapobieganiem ryzyku zawodowemu w zakładzie i(lub) przedsiębiorstwie. [...] We wszystkich przypadkach: wyznaczeni pracownicy muszą posiadać niezbędne umiejętności i niezbędne środki, [...] należy zapewnić wystarczającą liczbę wyznaczonych pracowników i zewnętrznych służb lub osób do organizowania środków ochronnych i zapobiegawczych, biorąc pod uwagę rozmiary zakładu i(lub) przedsiębiorstwa, i(lub) zagrożeń, na jakie są narażeni pracownicy oraz ich występowanie w całym zakładzie i(lub) przedsiębiorstwie.

Tab. nr 9

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 12. Szkolenie pracowników Pracodawca powinien zapewnić każdemu pracownikowi odbycie odpowiedniego szkolenia dotyczącego bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, a w szczególności przekazanie mu informacji i instrukcji specyficznych dla danego stanowiska lub wykonywanej pracy: przy zatrudnieniu w przypadku przeniesienia lub zmiany pracy w przypadku wprowadzenia nowego sprzętu roboczego lub zmiany sprzętu w przypadku wprowadzenia jakiejkolwiek nowej technologii. [...] Przedstawiciele pracowników odpowiedzialni za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników mają prawo do stosownego przeszkolenia. Szkolenie, o którym mowa w pkt. 1 i 3, nie może obciążać finansowo pracowników i ich przedstawicieli. Szkolenie wymienione w pkt. 1 musi odbywać się w godzinach pracy.

Tab. nr 10

Koszty związane z zapewnieniem bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników nie mogą w żadnym przypadku obciążać pracowników.
Obok obowiązków pracodawców w dyrektywie określone zostały obowiązki i prawa pracowników oraz ich przedstawicieli  (Tab. nr 11).

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 13. Obowiązki pracowników Na każdym pracowniku spoczywa możliwie największa odpowiedzialność za własne bezpieczeństwo i zdrowie oraz innych osób, na które mają wpływ jego działania podczas pracy, zgodnie z jego przeszkoleniem i otrzymanymi od pracodawcy instrukcjami. W tym celu, zgodnie z przeszkoleniem i otrzymanymi od pracodawcy Instrukcjami, pracownicy w szczególności powinni: [...] współpracować tak długo, jak to będzie konieczne, zgodnie z krajowymi zwyczajami, z pracodawcą i(lub) pracownikami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników w celu realizacji zadań i wymagań, postawionych przez kompetentne władze, zapewniających bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników podczas pracy.

Tab. nr 11

Pracownik ma obowiązek :

• używać zgodnie z przeznaczeniem: maszyn, aparatów, narzędzi, niebezpiecznych substancji, środków transportu i innych środków produkcji


• używać zgodnie z przeznaczeniem środków ochrony indywidualnej, jakie zostały mu wydane i po użyciu zostawiać je we właściwym miejscu  (Tab. nr 12)


• powstrzymywać się od rozłączania, zmieniania, usuwania stosowanych urządzeń zabezpieczających maszyny, aparaty, narzędzia, instalacje i budynki; urządzenia zabezpieczające muszą być stosowane zgodnie z ich przeznaczeniem


• z dobrze uzasadnionych powodów, natychmiast informować pracodawców i pracowników odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników o jakichkolwiek sytuacjach stanowiących poważne i bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa i zdrowia oraz o jakichkolwiek niedociągnięciach w systemie ochrony


• tak długo jak to będzie konieczne, współpracować z pracodawcą i pracownikami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, w celu realizacji zadań i wymagań postawionych przez kompetentne władze, zapewniających bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników podczas pracy


• tak długo jak to będzie konieczne, współpracować z pracodawcą i pracownikami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo oraz zdrowie pracowników podczas pracy, w celu upewnienia się pracodawcy, że środowisko, a także warunki pracy są bezpieczne i nie stanowią zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia.

Konwencja nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy

Artykuł 9. Różne obowiązki pracodawców Pracodawca: decyduje o podejmowanych środkach ochronnych i, jeśli to konieczne, o wyposażeniu ochronnym, które ma być stosowane. [...] Artykuł 13. Obowiązki pracowników W tym celu, zgodnie z przeszkoleniem i otrzymanymi od pracodawcy instrukcjami, pracownicy w szczególności powinni: używać, zgodnie z przeznaczeniem, środków ochrony indywidualnej, jakie zostały im wydane i, po użyciu, zostawiać je we właściwym miejscu.

Tab. nr 12

Pracownicy mają również prawo oddalić się z miejsca zatrudnienia, wówczas gdy są lub mogą być narażeni na poważne i nieuniknione niebezpieczeństwo  (Tab. nr 13).

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 8 Pracownicy, którzy w obliczu poważnego i nieuniknionego niebezpieczeństwa opuszczą swoje stanowiska pracy i(lub) niebezpieczną strefę, nie mogą znaleźć się w jakimkolwiek niekorzystnym położeniu z powodu swojego działania i muszą być chronieni przed szkodliwymi i nieusprawiedliwionymi konsekwencjami, zgodnie z krajowym prawem i(lub) zwyczajami.

Tab. nr 13.

Pracownicy i ich przedstawiciele mają też prawo do konsultacji i uczestnictwa we wszystkich działaniach pracodawcy dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w środowisku pracy. W tym celu mogą żądać od pracodawcy wszelkich informacji na temat podejmowanych przez niego środków, jak też podjęcia stosownych środków i przedstawiać wnioski dotyczące zmniejszenie zagrożeń oraz usuwania źródeł tych zagrożeń. W prawie krajowym pracownicy lub ich przedstawiciele powinni mieć również zagwarantowane prawo odwołania się do kompetentnych władz, wówczas gdy stwierdzą, że podjęte przez pracodawcę środki są nieodpowiednie do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy  (Tab. nr 14).

Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy

Artykuł 11. Konsultacje i uczestnictwo pracowników Pracodawcy powinni konsultować się z pracownikami i(lub) ich przedstawicielami i umożliwiać im uczestniczenie we wszystkich dyskusjach dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy. Zakłada to: konsultacje pracowników prawo pracowników i(lub) ich przedstawicieli do wysuwania wniosków współuczestnictwo, zgodnie z krajowym prawem i(lub) zwyczajami.

Tab. nr 14

Pracownicy i ich przedstawiciele nie mogą się znaleźć w jakimkolwiek niekorzystnym położeniu z powodu realizacji swoich uprawnień w zakresie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia.

Z uwagi na swoją konstrukcję, omówiona dyrektywa wydaje się uniwersalna i „ponadczasowa”. Zawarte w niej wymagania mają zastosowanie do każdego rodzaju działalności i przez swoją uniwersalność w każdym czasie, bez względu na zachodzący postęp techniczny. Należy też zwrócić uwagę, że zawiera ona podstawowe wskazówki dla pracodawcy, jak prawidłowo i kompleksowo zarządzać bezpieczeństwem w środowisku pracy. W dyrektywie tej wykreowane zostało zupełnie nowe podejście do zagadnień ochrony życia i zdrowia pracowników. W odróżnieniu od dotychczasowego podejścia, skupiającego uwagę na ograniczaniu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a więc skutków wynikających ze stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie przez eliminację zagrożeń, w tej dyrektywie główny akcent został położony na likwidację prawdopodobieństwa zaistnienia zagrożenia dla życia i zdrowia. Stąd tak dużo miejsca zajmują uregulowania dotyczące stosowania prewencji, co ma zapewnić eliminowanie i ograniczanie ryzyka zawodowego występującego w miejscu pracy.

Wymagania zawarte w tej dyrektywie zostały wprowadzone do prawa polskiego w ustawie z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks Pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU nr 213, poz. 2081). Omówiona powyżej dyrektywa 89/391/EWG nazwana została dyrektywą ramową. Nazwa ta wynika z tego, że w art.16.1. zawarta została delegacja stanowiąca podstawę wydania dyrektyw szczegółowych. Podajemy 13 takich dyrektyw .

Obok dyrektyw, dla których normą kompetencyjną jest art.118a Traktatu Rzymskiego (obecnie 137 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską), istotne znaczenie z punktu widzenia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika ma też art. 100a Traktatu Rzymskiego (obecnie art. 95 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską). Wprawdzie stanowi on podstawę wydawania dyrektyw ustanowionych w celu utworzenia i funkcjonowania rynku wewnętrznego, jednakże na jego podstawie zostało uchwalonych szereg dyrektyw, które określają  zasadnicze wymagania, m.in. dla maszyn i środków ochrony indywidualnej.

Wymagania te ustalone w załącznikach do dyrektyw, a także w normach technicznych muszą być spełnione, aby wyrób został uznany za bezpieczny dla zdrowia i środowiska oraz, aby został, po przejściu odpowiednich procedur, dopuszczony na rynek. W tym przypadku dopuszczenie na rynek bezpiecznego produktu, jakim jest maszyna czy też środki ochrony indywidualnej, ma istotny wpływ na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, którzy będą z nich korzystać w toku pracy