|
 |
Kryteria zdrowotne pobierania próbek aerozoli w środowisku pracy
Edward Więcek
W artykule przedstawiono niektóre problemy związane z pobieraniem próbek aerozoli w celu oceny ryzyka zdrowotnego w środowisku pracy i zgodności przyjętych wielkości z wartościami najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS).
Dla pyłów powodujących krzemicę i inne pylice płuc największe znaczenie ma frakcja deponowa-na w obszarze wymiany gazowej płuc. Dokonano przeglądu standardów i kryteriów dla pyłu respirabilnego przyjętych przez: BMRC (British Medical Research Council), Międzynarodową Konferencję w Johannesburgu), AEC (Atomic Energy Commission) i ACGIH (American Conference of Governmental Industrial Hygienists). Dla cząstek deponowanych w obrębie głowy i w obszarze tchawiczo-oskrzelowym przedyskutowano definicje frakcji wymiarowych Komitetu Technicznego 146- ISO, Grupy ACGIH-ASP (Air Sampling Procedures) i U.S. EPA (Environmental Protection Agency). W celu ustalania wartości NDS dla aerozoli w Polsce zalecono zmodyfikowane przez Soderholma kryteria ich pobierania dla następujących frakcji wymiarowych: wdychalnej, torakalnej i respirabilnej.
|
But-2-yno-1,4-diol. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Małgorzata Kupczewska–Dobecka
But-2-yno-1,4-diol jest rozpuszczalnym w wodzie ciałem stałym, które topi się w temperaturze 58 oC. But-2-yno-1,4-diol stosuje się: do otrzymywania butanediolu i butenediolu przez uwodornienie w wodnych roztworach, jako inhibitor korozji, do produkcji środków opóźniających palenie, a także w procesach chemicznych do wytrawiania powierzchni metali i syntezy polioli (akcelerator polimeryzacji), insektycydów, farmaceutyków, jako stabilizator chlorowanych weglowodorów, dodatek do farb i lakierów oraz składnik środków myjących i czyszczących (głównie do instalacji sanitarnych, fasad budynków i samochodów). Narażenie inhalacyjne na but-2-yno-1,4-diol w środowisku pracy obejmuje przede wszystkim nara-żenie na pył substancji i aerozole w roztworach, natomiast narażenie na pary jest nieznaczne z powodu ich niskiej prężności (< 0,2 Pa w temp. 20 oC). Zgodnie z obowiązującą klasyfikacją, czysty but-2-yno-1,4-diol i jego stężone roztwory (> 50%) są uważane za żrące. W piśmiennictwie opisano przypadki kontaktowej alergii skórnej wywołanej przez but 2 yno-1,4-diol u ludzi narażonych zawodowo na tę substancję. W piśmiennictwie nie znaleziono danych dotyczących zależności skutku toksycznego od wielkości narażenia ludzi na but-2-yno-1,4-diol. Narządami krytycznymi w przypadku inhalacyjnego narażenia szczurów na związek są: układ oddechowy, wątroba i nerki. Ostre zmiany w wątrobie i nerkach obserwowano w 5-dniowym narażeniu inhalacyjnym na but-2-yno-1,4-diol o stężeniu 300 mg/m³. Wartość NOAECloc dla działania miejscowego but-2-yno-1,4-diolu ustalono na poziomie 0,5 mg/m³, a wartośc NOAECsys dla działania układowego na poziomie 25 mg/m³. Wartości te wyznaczono na podstawie wyników badania na szczurach w warunkach narażenia trwającego 30 dni. W badaniach toksyczności związku podawanego zwierzętom drogą pokarmową obserwowano jego działanie układowe, które przejawiało się: ogólnym złym stanem zdrowia, zmianami w wątrobie, nerkach i w układzie oddechowym. Wartość NOAEL but-2-yno-1,4-diolu na poziomie 1 mg/kg m.c./dzień wyznaczono dla działania układowego w eksperymencie 28-dniowym. But-2-yno-1,4-diol łatwo ulega absorpcji po podaniu drogą pokarmową, przez skórę oraz w drogach oddechowych. Najmniejsza wartość LD50 narażenia dermalnego but-2-yno-1,4-diolu wynosi dla szczura 424 mg/kg m.c. Za skutek krytyczny działania but-2-yno-1,4-diolu przyjęto jego działanie drażniące na drogi od-dechowe. Do wyznaczenia wartości NDS but-2-yno-1,4-diolu przyjęto wartość NOAECloc dla dzia-łania miejscowego związku wynoszącą 0,5 mg/m³. Po zastosowaniu odpowiednich współczynni-ków niepewności zaproponowano dla but-2-yno-1,4-diolu wartość NDS na poziomie 0,25 mg/m³ oraz wartość NDSCh na poziomie 0,5 mg/m³. Normatywy but-2-yno-1,4-diolu oznakowano litera-mi: „C” – substancja o działaniu żrącym, „Sk” – substancja wchłania się przez skórę oraz „A” – substancja o działaniu uczulającym.
|
Chlorek tionylu. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Katarzyna Konieczko, Sławomir Czerczak
Chlorek tionylu jest niepalną, lotną, dymiącą w wilgotnym powietrzu cieczą o ostrym, duszącym zapachu. Reaguje gwałtownie z wodą lub z parą wodną, wydzielając ditlenek siarki i chlorowodór. Chlorek tionylu znalazł wszechstronne zastosowanie w syntezie chemicznej jako czynnik chlorujący i dehydratujący (synteza leków, barwników, pestycydów, środków powierzchniowo czynnych, katalizatorów i gazów bojowych). Jest stosowany także w ogniwach i w bateriach litowo-tionylowych oraz jako rozpuszczalnik w powlekaniu galwanicznym.
Chlorek tionylu jest zaklasyfikowany jako substancja żrąca i szkodliwa na drogi oddechowe i po połknięciu. Ostre narażenie inhalacyjne na dymy chlorku tionylu powoduje uszkodzenia płuc, które w zależności od wielkości narażenia mogą wahać się od względnie słabych i odwracalnych zmian śródmiąższowych do ciężkich postaci zarostowego zapalenia oskrzelików prowadzących do ostrej lub przewlekłej niewydolności oddechowej i do zgonu. Zmiany w płucach są opóźnione – występują nawet po kilkunastodniowym okresie latencji. Mogą także wystąpić oparzenia chemiczne skóry, błon śluzowych i rogówki oka. W piśmiennictwie i w bazach danych nie znaleziono informacji o skutkach przewlekłego narażenia ludzi na chlorek tionylu. Dane dotyczące działania chlorku tionylu na zwierzęta są bardzo ograniczone – dostępne są wyłącznie wyznaczone wartości medialnych dawek i stężeń śmiertelnych. Nie przeprowadzono badań działania rakotwórczego chlorku tionylu ani jego szkodliwego działania na rozrodczość. Skutkiem krytycznym działania chlorku tionylu jest silne działanie drażniące związku na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych. Należy podkreślić, że w kontakcie z wilgocią chlorek tionylu gwałtownie hydrolizuje, tworząc silnie drażniące gazy – chlorowodór i ditlenek siarki. Istniejące dane nie pozwalają na wyznaczenie wartości NOAEL lub LOAEL chlorku tionylu, dlatego zaproponowano ustalenie wartości normatywu związku, tak aby zapewnić spójność z obowiązującymi w Polsce normatywami higienicznymi produktów jego hydrolizy. Proponuje się przyjęcie dla chlorku tionylu wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) wynoszącej 1,8 mg/m³. Narażenie na związek o tym stężeniu zapewni, nawet w przypadku całkowitej hydrolizy chlorku tionylu i przy założeniu addytywnego działania produktów jego hydrolizy, uznanie warunków pracy za dopuszczalne. Ze względu na silne działanie drażniące chlorku tionylu proponuje się przyjęcie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) równej 3,6 mg/m³. Ze względu na działanie żrące chlorku tionylu na skórę i oczy proponuje się oznaczenie go literą „C”. Brak jest podstaw merytorycznych do ustalenia wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) chlorku tionylu.
|
2-Etoksyetanol. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Andrzej Sapota, Małgorzata Skrzypińska-Gawrysiak
2-Etoksyetanol (2-EE) jest bezbarwną cieczą o temperaturze wrzenia 135 oC stosowaną w wielu gałęziach przemysłu (chemicznego, metalurgicznego, mechanicznego, elektronicznego i meblowego) oraz w takich produktach powszechnego użytku, jak: atrament, kosmetyki, a także środki czyszczące.
Na podstawie wyników badań toksyczności ostrej na zwierzętach wykazano, że według kryteriów klasyfikacji 2-etoksyetanol należy do związków szkodliwych. W warunkach narażenia zawodowego wchłania się do organizmu w drogach oddechowych oraz przez skórę (w postaci par i ciekłej).Na podstawie wyników zarówno badań na zwierzętach doświadczalnych (szczurach, myszach, królikach i psach), jak i badań epidemiologicznych ludzi narażonych zawodowo na działanie tego związku stwierdzono, że wykazuje on działanie hematotoksyczne oraz wpływa na rozrodczość. Skutki te u zwierząt doświadczalnych obserwowano jedynie po narażeniu na działanie związku o dużych stężeniach lub po podaniu zwierzętom dużych jego dawek. U zwierząt doświadczalnych 2-etoksyetanol wykazywał także działanie embriotoksyczne, fetotoksyczne i teratogenne. 2-Etoksyetanol nie wykazywał działania mutagennego ani rakotwórczego. W badaniach epidemiologicznych ludzi narażonych zawodowo obserwowano działanie hematotoksyczne 2-etoksyetanolu i jego wpływ na rozrodczość u mężczyzn. Skutki te występowały po narażeniu na działanie związku o stężeniu rzędu 10 mg/m³ i były na granicy istotności statystycznej, a dodatkowo badani byli narażeni także na działanie innych czynników chemicznych. Za podstawę wyliczenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) 2-etoksyetanolu przyjęto wyniki badań epidemiologicznych. Stężenie 2-etoksyetanolu wynoszące 10 mg/m³ przy-jęto za wartość NOAEL związku.
Po zastosowaniu odpowiednich współczynników niepewności obliczona wartość NDS 2-etoksyetanolu wyniosła 5 mg/m³. Międzyresortowa Komisja ds. NDS i NDN na 59. posiedzeniu w listopadzie 2008 r. przyjęła wartość NDS 2-etoksyetanolu zaproponowaną przez SCOEL i ujętą w dyrektywie 2009/161/WE, tj. 8 mg/m³. Wartość ta powinna zabezpieczyć pracowników przed potencjalnym wystąpieniem skutków hematologicznych i spermatotoksycznych związku. Nie ma podstaw do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) 2-etoksyetanolu. Ze względu na duże wchłanianie 2-etok-syetanolu przez skórę proponuje się oznakowanie związku literami „Sk”, a ze względu na obserwowane u zwierząt skutki embriotoksyczne, fetotoksyczne i teratogenne – dodatkowe oznaczenie związku literami „Ft”. Na podstawie modelu toksykokinetycznego zaproponowano wartość dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) wynoszącą 60 mg kwasu 2-etoksyoctowego/g kreatyniny w moczu zbieranym pod koniec tygodnia pracy.
|
Izocyjanian metylu. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Renata Soćko, Sławomir Czerczak
Izocyjanian metylu (MIC) jest lotną, bezbarwną cieczą o ostrym, nieprzyjemnym zapachu, którą stosuje się głównie do syntezy insektycydów i herbicydów z grupy metylokarbaminianów, pianek poliuretanowych oraz tworzyw sztucznych. Izocyjanian metylu ze względu na dużą reaktywność oraz lotność nie jest transportowany do innych zakładów, lecz jest wykorzystywany w miejscu jego produkcji. Izocyjanian metylu w warunkach przemysłowych wchłania się do organizmu przede wszystkim drogą inhalacyjną i przez skórę. Izocyjanian metylu zaklasyfikowano jako produkt: działający bardzo toksycznie przez drogi oddechowe, działający toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu, działający drażniąco na drogi oddechowe i skórę, mogący powodować poważne uszkodzenia oczu oraz uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową i w kontakcie ze skórą, a także mogący szkodliwie działać na funkcje rozrodcze człowieka. Głównymi skutkami narażenia ostrego inhalacyjnego na izocyjanian metylu u ludzi jest działanie drażniące związku na oczy, błony śluzowe górnych i dolnych dróg oddechowych, zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz uszkodzenia wątroby i nerek. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych wykazano, że u ludzi narażonych na izocyjanian metylu o dużych stężeniach obserwowano: częściową lub całkowitą utratę wzroku, zaburzenia widzenia, zaburzenia czynności oddychania, zaburzenia funkcjonowania układu pokarmowego, osłabienie systemu odpornościowego oraz zaburzenia na tle nerwowym. Odnotowano także znaczne zwiększenie liczby poronień, martwych porodów oraz wad genetycznych. Wyniki badań klinicznych i badań doświadczalnych na zwierzętach wykazały, że układ oddechowy, oczy i skóra są narządami krytycznymi działania izocyjanianu metylu.Z przeglądu piśmiennictwa wynika, że izocyjanian metylu może wykazywać działanie mutagenne. Wiodące organizacje międzynarodowe nie klasyfikują izocyjanianu metylu pod względem działania rakotwórczego. Na podstawie analizy wyników badań epidemiologicznych i badań doświadczalnych na zwierzętach narażanych na działanie izocyjanianu metylu wynika, że związek działa embriotoksycznie i teratogennie, a ponadto upośledza rozrodczość.
Za podstawę ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) izocyjanianu metylu przyjęto wartość RD50 dla działania drażniącego (podrażnienie zakończeń nerwów czuciowych) u myszy. Wartość ta wynosi 3,05 mg/m³. Zgodnie z przyjętymi kryteriami ustalania wartości NDS dla związków o działaniu drażniącym, wartość NDS izocyjanianu metylu ustalona na podstawie ostrego działania drażniącego powinna mieścić się w przedziale 0,01 ÷ 0,1 wartości RD50, tj. 0,0305 ÷ 0,305 mg/m³. Z uwagi na klasyfikację izocyjanianu metylu jako substancji bardzo toksycznej po narażeniu drogą inhalacyjną, postanowiono przyjąć wartość NDS izocyjanianu metylu równą 0,01 RD50, tj. 0,03 mg/m³. Wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) izocyjanianu metylu przyjęto na poziomie 0,047 mg/m³.
Ze względu na toksyczne działanie izocyjanianu metylu po narażeniu przez skórę normatyw należy oznakować literami „Sk” (substancja wchłania się przez skórę) oraz „I” (substancja o działaniu drażniącym).
|
Miedź i jej związki nieorganiczne – w przeliczeniu na Cu. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Andrzej Starek, Marek Jakubowski
Miedź jest metalem szlachetnym stosowanym do produkcji: drutu, kabli, blachy, rur oraz do otrzymywania stopów, a także w: elektrotechnice, elektronice, budownictwie i motoryzacji. Związki miedzi znalazły zastosowanie jako: fungicydy, pestycydy, algicydy, składniki nawozów mineralnych i dodatki paszowe. Narażenie zawodowe na dymy miedzi występuje u wytapiaczy i odlewników, natomiast podczas spawania, cięcia metali oraz szlifowania i polerowania przedmiotów z miedzi i mosiądzu występuje narażenie na pyły miedzi.
Dymy miedzi powodują podrażnienie górnych dróg oddechowych i wrażenie metalicznego lub słodkiego smaku. Pobieranie miedzi drogą pokarmową prowadzi do zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego i wątroby. Na podstawie danych otrzymanych w badaniach epidemiologicznych wykazano, że narażenie na miedź zwiększa ryzyko umieralności na choroby naczyń mózgowych i chorobę Parkinsona oraz sprzyja rozwojowi miażdżycy naczyń krwionośnych. Pod względem ostrej toksyczności związki miedzi można zakwalifikować do substancji szkodliwych. Pyły i rozpuszczalne związki miedzi podawane do tchawicy zwierząt wywoływały zmiany zapalne w płucach. W warunkach narażenia powtarzanego zwierząt drogą pokarmową związki miedzi działały hepatotoksycznie i nefrotoksycznie oraz wywoływały: niedokrwistość mikrocytową, nadciśnienie tętnicze skurczowe i zmiany proliferacyjne nabłonka w przedżołądku. W testach bakteryjnych związki miedzi nie działały mutagennie, natomiast w innych testach wykazywały działanie klastogenne (zmiany w strukturze chromosomów). Miedź i jej związki nie zostały sklasyfikowane pod względem działania rakotwórczego, natomiast wykazano, że związki miedzi działają embriotoksycznie, fetotoksycznie i teratogennie. Podstawą wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) miedzi i jej związków nieorganicznych było działanie drażniące dymów, pyłów i rozpuszczalnych soli miedzi. Narażenie zawodowe na dymy miedzi o stężeniach do 0,4 mg/m³ nie powodowało zmian chorobowych u osób narażonych i dlatego stężenie to przyjęto za wartość NOAEL dymów miedzi. Wychodząc z tej wartości i przyjmując wartość współczynnika niepewności związanego z różnicami wrażliwości osobniczej u ludzi na poziomie 2, otrzymujemy proponowaną wartość NDS dla dymów miedzi równą 0,2 mg/m³. Ponieważ nie ma nowszych danych na temat skutków zdrowotnych narażenia na pyły miedzi, dlatego proponuje się przyjęcie dla pyłów takiej samej wartości NDS jak dla dymów. Proponowana wartość NDS powinna wynosić 0,2 mg/m³ (w przeliczeniu na Cu) dla wszystkich postaci miedzi i jej związków nieorganicznych, natomiast nie ma podstaw do zaproponowania wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh).
|
Octan 2-etoksyetylu. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Andrzej Sapota, Małgorzata Skrzypińska-Gawrysiak
Octan 2-etoksyetylu (2-EEA) jest bezbarwną cieczą o temperaturze wrzenia 156,4 oC stosowaną w różnych gałęziach przemysłu (chemicznego, elektronicznego i meblowego). Związek jest składnikiem takich produktów powszechnego użytku, jak: atrament, kosmetyki czy środki czyszczące. Na podstawie wyników badań toksyczności ostrej wykazano, że octan 2-etoksyetylu wg kryteriów klasyfikacji należy do związków szkodliwych. W warunkach narażenia zawodowego octan 2-etoksyetylu wchłania się w postaci par w drogach oddechowych oraz w postaci par i w postaci ciekłej przez skórę. Na podstawie wyników, zarówno badań na zwierzętach doświadczalnych (szczurach, myszach, królikach, psach), jak i badań epidemiologicznych ludzi narażonych zawodowo na octan 2-etoksyetylu wykazano, że związek działa hematotoksycznie i wpływa na rozrodczość. Skutki te u zwierząt doświadczalnych obserwowano jedynie po narażeniu na działanie związku o dużych stężeniach (dawkach). Octan 2-etoksyetylu u zwierząt doświadczalnych wykazywał także działanie embriotoksyczne, fetotoksyczne i teratogenne, natomiast nie stwierdzono działania mutagennego i rakotwórczego związku.
W badaniach epidemiologicznych ludzi narażonych zawodowo na octan 2-etoksyetylu obserwowano również skutki hematotoksyczne oraz wpływ związku na rozrodczość u mężczyzn. Działanie hematotoksyczne octanu 2-etoksyetylu występowało po narażeniu na związek o stężeniu 16 mg/m³ i było istotne statystycznie (p< 0,05), ale badani byli narażeni także na inne czynniki chemiczne.
Octan 2-etoksyetylu w organizmie szybko i w całości ulega hydrolizie do 2-etoksyetanolu (2-EE), który wykazuje analogiczne działanie jak omawiany związek. Dla 2-etoksyetanolu ustalono wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) na poziomie 8 mg/m³ (2 ppm). Dla octanu 2-etoksyetylu zaproponowano przyjęcie za wartość NDS analogiczną wartość (2 ppm), która odpowiada stężeniu octanu 2-etoksyetylu wynoszącemu 11 mg /m³.
Wartość NDS octanu 2-etoksyetylu 11 mg/m³ powinna zabezpieczyć pracowników przed wystąpieniem skutków hematotoksycznych i potencjalnym wpływem związku na rozrodczość. Nie ma podstaw do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) octanu 2-etoksyetylu. Ze względu na wchłanianie octanu 2-etoksyetylu przez skórę proponuje się oznakowanie związku literami „Sk”, a ze względu na obserwowane u zwierząt skutki embriotoksyczne, fetotoksyczne i teratogenne zaproponowano dodatkowe oznaczenie związku literami „Ft”. Biorąc pod uwagę, że octan 2-etoksyetylu hydrolizuje do 2-etoksyetanolu, a oznaczany w moczu metabolit jest wspólny dla octanu 2-etoksyetylu i 2-etoksyetanolu, to w praktyce występuje narażenie na oba te związki łącznie, dlatego zaproponowano przyjęcie dla obu związków wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) na takim samym poziomie, tj. 60 mg kwasu 2-etoksyoctowego/g kreatyniny w moczu zbieranym pod koniec tygodnia pracy.
|
4-Toliloamina (p-toluidyna). Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Anna Pałaszewska-Tkacz, Sławomir Czerczak
4-Toliloamina (p-toluidyna) ma postać białych, połyskujących płatków o charakterystycznym zapachu przypominającym zapach wina. Na skalę przemysłową jest otrzymywana przez redukcję p nitrotoluenu w obecności żelaza i kwasu solnego. Związek jest używany przede wszystkim jako półprodukt w syntezach chemicznych, m.in. przy produkcji barwników, pestycydów, żywic jonowymiennych oraz farmaceutyków. 4-Toliloamina jest jednym ze związków obecnych w dymie papierosowym (wielkość emisji do 2,4 µg/papieros). Podczas narażenia zawodowego na 4-toliloaminę (produkcja i stosowanie substancji) duże znacze-nie ma sposób narażenia – droga inhalacyjna i kontakt ze skórą.
4-Toliloamina jest klasyfikowana jako substancja: działająca toksycznie po połknięciu, przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą, działająca drażniąco na oczy oraz uczulająca w kontakcie ze skórą. Ponadto 4-toliloaminę sklasyfikowano jako substancję rakotwórczą kategorii 3., czyli substancję, co do której istnieją ograniczone dowody działania rakotwórczego. Z dostępnych danych wynika, że w przypadku 4-toliloaminy narządami krytycznymi działania są krew (methemoglobinemia) i wątroba. Wzrost względnej masy wątroby przyjęto za skutek krytyczny działania 4-toliloaminy przy ustalaniu wartości NDS na poziomie 8 mg/m³. Ze względu na brak danych o działaniu drażniącym 4-to-liloaminy na układ oddechowy i skórę nie ustalono wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh). Zaleca się także oznakowanie normatywu 4-toliloaminy literami „Sk” (substancja wchłania się przez skórę), ze względu na wartość DL50 po podaniu związku na skórę królika, która wynosi 890 mg/kg m.c., a także literami „I” (substancja o działaniu drażniącym) i „A” (substancja o działaniu uczulającym). Proponuje się również przyjęcie wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) na poziomie 2% methemoglobiny we krwi.
|
|
|
