Bifenylo-4-amina Andrzej Starek Etylenodiamina Andrzej Sapota, Danuta Ligocka Heptan-2-on Malgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki Heptan-3-on Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz Heptan-4-on Malgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki 3-Metylobutan-1-ol Katarzyna Konieczko, Slawomir Czerczak 5-Metyloheksan-2-on Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz 5-Metyloheptan-3-on Slawomir Czerczak, Daria Pakulska Pyretryny Renata Socko, Slawomir Czerczak Trimetyloamina Malgorzata Kupczewska-Dobecka, Slawomir Czerczak 3,5,5-Trimetylocykloheks-2-en-1-on – dokumentacja Andrzej Sapota, Danuta Ligocka

Bifenylo-4-amina
Andrzej Starek

Bifenylo-4-amina (BA) jest substancja stala, wystepujaca w postaci wolnej aminy lub soli amoniowych z kwasami nieorganicznymi. Pierwsza postac rozpuszcza sie w rozpuszczalnikach organicznych, podczas gdy druga w wodzie. Zwiazek moze wystepowac takze jako zanieczyszczenie aniliny oraz innych amin aromatycznych i ich pochodnych.
BA stosowano jako antyutleniacz w przemysle gumowym oraz jako polprodukt do syntezy barwnikow azowych.
BA wykazuje slaba toksycznosc ostra i przewlekla, ma dzialanie mutagenne po aktywacji metabolicznej oraz indukuje nowotwory, glownie raka pecherza moczowego, u ludzi i zwierzat. Zwiazek zostal zaliczony do grupy 1., tj. do czynnikow rakotworczych dla ludzi, zgodnie z kryteriami IARC.
W celu ustalenia wartosci NDS bifenylo-4-aminy zastosowano metode obliczeniowa, oparta na przeliczeniu potencjalu rakotworczego zwiazku obserwowanego u myszy na taki sam potencjal u czlowieka. Na podstawie dawki BA wchlonietej przez mysz i obserwowanego efektu kancerogennego, obliczono ekwiwalentna dawke dla czlowieka, przy zalozeniu, ze ryzyko choroby nowotworowej wynosi 10^-3. Nastepnie wchlonieta dawke tego zwiazku przeliczono na jego stezenie w powietrzu srodowiska pracy.
Zaproponowano przyjecie wartosci NDS na poziomie 0,001 mg/m³ jako srednie stezenie wazone 8-godzinnym dniem pracy.

Etylenodiamina
Andrzej Sapota, Danuta Ligocka

Etylenodiamina (EDA) jest gesta, bezbarwna ciecza o slabym amoniakalnym zapachu. Stosowana jest glownie jako polprodukt do otrzymywania zwiazkow chelatujacych, fungicydow, woskow syntetycznych, zywic poliamidowych i srodkow antykorozyjnych oraz jako emulgator i stabilizator gumy. EDA u ludzi wykazuje, w zaleznosci od stezenia, dzialanie drazniace na blony sluzowe − od umiarkowanego do silnego.
Zgodnie z kryteriami toksycznosci obowiazujacymi w Unii Europejskiej EDA nalezy do zwiazkow szkodliwych. Pary etylenodiaminy maja dzialanie drazniace na oczy i blony sluzowe oraz drogi oddechowe zwierzat doswiadczalnych, natomiast ciekla EDA ma dzialanie zrace na skore i oko krolika. W doswiadczeniu przewleklym przeprowadzonym na szczurach eksponowanych droga inhalacyjna na EDA o duzych stezeniach obserwowano zmiany patologiczne w watrobie, nerkach, plucach i nadnerczach. Nie wykazano zadnych skutkow szkodliwego dzialania tego zwiazku o stezeniu 147,5 mg/m³, ktore przyjeto za wartosc NOEL.
Na podstawie wynikow badan na zwierzetach nie stwierdzono dzialania rakotworczego, teratogennego i embriotoksycznego EDA ani tez wplywu na rozrodczosc. Za podstawe ustalenia wartosci NDS przyjeto ukladowe dzialanie toksyczne etylenodiaminy. Do obliczenia proponowanej wielkosci NDS przyjeto wartosc NOEL, uzyskana na podstawie wynikow badan na zwierzetach doswiadczalnych, stosujac nastepujace wspolczynniki niepewnosci: A = 2 − wspolczynnik wrazliwosci osobniczej; B = 2 − roznice miedzygatunkowe oraz droga podania; C = 2 − przeniesienie z badan 30-dniowych na badania przewlekle; D = 1 − za podstawe obliczen przyjeto wartosc NOEL; E − wspolczynnik dotyczacy oceny eksperta o kompletnosci danych oraz potencjalnych skutkow odleglych.
Zaproponowano przyjac wartosc NDS etylenodiaminy na poziomie 20 mg/m³ (dotychczas obowiazujaca wartosc 2 mg/m³). Ze wzgledu na silne dzialanie drazniace EDA proponuje sie ustalenie wartosci NDSCh na poziomie 2,5-krotnie wiekszym od wartosci NDS, tj. na poziomie 50 mg/m³. Ze wzgledu na fakt, ze wartosc LD50 wyznaczona po naniesieniu na skore jest mniejsza niz 1000 mg/kg, proponuje sie oznaczenie substancji symbolem "Sk".
Brak jest podstaw do ustalenia wartosci DSB etylenodiaminy.

Heptan-2-on
Malgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki

Heptan-2-on jest przezroczysta, bezbarwna ciecza o przyjemnym zapachu bananowo-gruszkowym i malej lepkosci. Nalezy do rodziny nasyconych ketonow alifatycznych. Jest stosowany w przemysle perfumeryjnym jako srodek zapachowy mydel, detergentow, kremow, perfum oraz w syntezie organicznej, a takze jako rozpuszczalnik dla zywic syntetycznych, powlok metali, nitrocelulozy i lakierow nitrocelulozowych; stanowi rowniez dodatek zapachowy do zywnosci. Wystepuje w takich produktach naturalnych, jak np.: olejki z gozdzikow i cynamonowe, zjelczale orzechy kokosowe, mieso i sery (tzw. blue cheese).
Glownym skutkiem dzialania heptan-2-onu u ludzi po narazeniu droga inhalacyjna jest dzialanie drazniace na blony sluzowe. Najmniejsze stezenie zwiazku, ktore powodowalo podraznienie oczu i blon sluzowych gornych drog oddechowych u ludzi, nie jest znane.
U zwierzat doswiadczalnych heptan-2-on wykazuje dzialanie drazniace na blony sluzowe gornych drog oddechowych, oczy i skore, dziala depresyjnie na osrodkowy uklad nerwowy, a jego duze dawki moga powodowac smierc z powodu niewydolnosci oddechowej.
Przyjmujac za efekt krytyczny dzialanie drazniace MAK, proponuje sie przyjac do wyliczenia wartosci NDS maksymalne stezenie, wyznaczone w doswiadczeniu na myszach, ktore nie powoduje statystycznie znamiennej redukcji czestosci oddechow, tj. 1319 mg/m³. Wartosc NDS zaleca sie przyjac rowna 0,2 RD-0. Wedlug teorii Hansena i Nielsena z 1994 r. dla nasyconych ketonow alifatycznych, ktore sa czesciowymi agonistami receptora, zaleca sie takze przyjecie wartosci NDS rownej 0,2 RD-0, a nie 0,03 RD₅₀, ktora to wartosc przyjmuje sie dla substancji, bedacych pelnymi agonistami.
Proponuje sie ustalenie wartosci NDS heptan-2-onu na poziomie 240 mg/m³, ktora to wartosc przyjeto w wiekszosci panstw Unii Europejskiej i w USA (ACGIH), a wartosci NDSCh − ze wzgledu na dzialanie drazniace zwiazku − na poziomie 480 mg/m³.
W swietle wynikow badan neurotoksycznosci heptan-2-onu na szczurach i malpach w eksperymencie inhalacyjnym 9-miesiecznym, podczas ktorych nie obserwowano dzialania neurotoksycznego zwiazku o stezeniu 4777 mg/m³, zaproponowana wartosc normatywu higienicznego powinna zabezpieczyc pracownikow rowniez przed potencjalnym dzialaniem heptan-2-onu na uklad nerwowy.

Heptan-3-on
Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz

Heptan-3-on (EBK) jest bezbarwna, latwo palna ciecza, o przyjemnym owocowym zapachu. Nalezy do siedmio-weglowych monoketonow alifatycznych. Znalazl zastosowanie w przemysle chemicznym jako rozpuszczalnik zywic syntetycznych i poliwinylowych, woskow oraz nitrocelulozy. Stosowany jest rowniez w przemysle perfumeryjnym jako srodek zapachowy, a takze dodatek zapachowy w wyrobach piekarniczych i ciastkarskich.
Glownym skutkiem przewleklego narazenia zawodowego na EBK jest nieznaczne dzialanie drazniace na skore, przy czym na podstawie wynikow badan na ochotnikach nie wykazano dzialania uczulajacego zwiazku. U zwierzat doswiadczalnych heptan-3-on wykazywal umiarkowane dzialanie drazniace na oczy, skore i blone sluzowa gornych drog oddechowych, bez dzialania uczulajacego. Po 6-godzinnym narazeniu inhalacyjnym na EBK o stezeniu 14010 mg/m³ obserwowano u szczurow objawy dzialania depresyjnego na osrodkowy uklad nerwowy: ataksje oraz objawy skrajnego wyczerpania. Zwiazek ten podawany szczurom wielokrotnie droga dozoladkowa w dawce 2000 mg/kg m.c. powodowal nieznaczna aksonopatie, obejmujaca neurony obwodowe i rdzen kregowy. Objawow dzialania neurotoksycznego nie obserwowano jednak u szczurow pojonych roztworem EBK przez 120 dni, a takze narazanych droga inhalacyjna przez 24 tygodnie na EBK o stezeniu 3269 mg/m³.
Brak jest danych dotyczacych skutkow odleglych narazenia na heptan-3-on.
Za efekt krytyczny, jak rowniez podstawe do ustalenia wartosci NDS narazenia na pary EBK, mozna przyjac dzialanie neurotoksyczne zwiazku. Po narazeniu przez 24 tygodnie na EBK o stezeniu 3269 mg/m³ nie obserwowano dzialania neurotoksycznego i drazniacego zwiazku ani toksycznosci narzadowej i dlatego stezenie to przyjeto za wartosc LOAEL. U badanych zwierzat wystapil natomiast znamienny statystycznie spadek liczby leukocytow o 60% w porownaniu ze zwierzetami z grupy kontrolnej.
Po zastosowaniu lacznego wspolczynnika niepewnosci rownego 32, wyliczona wartosc NDS wynosi 102,2 mg/m³. Wartosc ta jest nieco wieksza od wartosci NDS przyjetej w Unii Europejskiej na poziomie 95 mg/m³. Proponujemy przyjecie takiej samej wartosci NDS heptan-3-onu, jaka obowiazuje w Unii.
Zaproponowane wartosci powinny zabezpieczyc pracownikow narazonych na pary EBK przed potencjalnym dzialaniem neurotoksycznym zwiazku.
Nie ma podstaw do ustalenia wartosci NDSCh i DSB heptan-3-onu.

Heptan-4-on
Malgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki

Heptan-4-on jest przezroczysta, bezbarwna ciecza o przyjemnym zapachu stosowana w przemysle perfumeryjnym jako srodek zapachowy mydel, detergentow, kremow i perfum, a takze w syntezie organicznej oraz jako rozpuszczalnik nitrocelulozy i lakierow nitrocelulozowych, olejow, zywic i polimerow.
Nie opisano przypadkow ostrego zatrucia heptan-4-onem u ludzi. U zwierzat doswiadczalnych keton ten wykazuje dzialanie drazniace na blony sluzowe, oczy i skore, dziala depresyjnie na osrodkowy uklad nerwowy, a w duzych dawkach moze powodowac smierc z powodu niewydolnosci oddechowej. Powtarzane narazenie na duze dawki heptan-4-onu spowodowalo depresje osrodkowego ukladu nerwowego, wzrost masy watroby, przerost hepatocytow i zmiejszenie stezenia glukozy we krwi zwierzat doswiadczalnych.
Glownym skutkiem przewleklego narazenia zawodowego na heptan-4-on sa objawy dzialania drazniacego jego par i aerozoli na blony sluzowe gornych drog oddechowych, oczy oraz skore, przejawiajace sie kaszlem oraz wysuszeniem i zaczerwienieniem skory i oczu. Najmniejsze stezenie zwiazku, powodujace podraznienie oczu i blon sluzowych gornych drog oddechowych u ludzi, nie jest znane.
Nie ma wynikow badan dzialania toksycznego heptan-4-onu, ktore moglyby byc przydatne do oceny zaleznosci miedzy wielkoscia narazenia a rodzajem i nasileniem efektu toksycznego.
Wartosc NDS heptan-4-onu w roznych panstwach ustalono na poziomie 230 mg/m³. Proponuje sie przyjecie w Polsce rowniez wartosci NDS heptan-4-onu na poziomie 230 mg/m³.
Ze wzgledu na slabe dzialanie drazniace heptan-4-onu nie ma potrzeby ustalenia wartosci NDSCh.
Nie ma podstaw do ustalenia wartosci DSB heptan-4-onu.

3-Metylobutan-1-ol
Katarzyna Konieczko, Slawomir Czerczak

3-Metylobutan-1-ol jest bezbarwna, oleista ciecza o charakterystycznym zapachu. Powstaje jako produkt uboczny w trakcie fermentacji alkoholowej − jest jednym z glownych skladnikow oleju fuzlowego. 3-Metylobutan-1-ol jest stosowany jako substrat lub polprodukt w przemysle chemicznym (m.in. do produkcji syntetycznych srodkow zapachowych) i farmaceutycznym. Znalazl rowniez wiele zastosowan wynikajacych z faktu, ze jest bardzo dobrym rozpuszczalnikiem takich substancji, jak: tluszcze, alkaloidy, zywice, woski, olejki zapachowe, kauczuk syntetyczny, farby i lakiery.
3-Metylobutan-1-ol wchlania sie dobrze przez drogi oddechowe i z przewodu pokarmowego. Pary 3-metylobutan-1-olu dzialaja drazniaco na blony sluzowe oczu i gornych drog oddechowych, a w skrajnych przypadkach moga uszkodzic rogowke. U ludzi 3 ÷ 5-minutowe narazenie na pary 3-metylobutan-1-olu o stezeniu
360 mg/m³ wywoluje lekkie podraznienie gardla u osob niezaklimatyzowanych, natomiast o stezeniu 540 mg/m³ − podraznienie oczu i gornych drog oddechowych.
Brak jest danych dotyczacych skutkow ukladowych przewleklego narazenia na 3-metylobutan-1-ol u ludzi.
Po przedluzajacym sie lub powtarzajacym narazeniu moze wystapic wysuszenie, pekanie skory oraz jej stany zapalne.
Ostra toksycznosc 3-metylobutan-1-olu u zwierzat laboratoryjnych po podaniu dozoladkowym i na skore jest stosunkowo mala. 3-Metylobutan-1-ol dziala silnie drazniaco na oczy krolika, natomiast powoduje jedynie minimalne podraznienie skory. Pary alkoholu dzialaja rowniez drazniaco na drogi oddechowe. U myszy, narazonych na 3-metylobutan-1-olu o stezeniu wynoszacym ponad 10830 mg/m³ (3000 ppm) czestosc oddechow zmalala srednio o okolo 38%. W pracach przegladowych sa cytowane dwie, znacznie rozniace sie, wartosci RD₅₀ dla 3-metylobutan-1-olu: 2639 mg/m³ (731 ppm) i 16072 mg/m³ (4452 ppm).
W dostepnym pismiennictwie nie znaleziono danych dotyczacych dzialania mutagennego 3-metylobutan-1-olu. Alkohol ten nie jest klasyfikowany przez IARC pod wzgledem dzialania rakotworczego. Nie wykazuje dzialania embriotoksycznego, fetotoksycznego ani teratogennego po narazeniu inhalacyjnym ciezarnych samic krolikow i szczurow na pary tego alkoholu o stezeniu 10000 mg/m³ w warunkach narazenia podostrego.
Obowiazujaca obecnie w Polsce wartosc NDS wynosi 100 mg/m³, a wartosc NDSCh 450 mg/m³. W wiekszosci panstw wartosc NDS zostala ustalona na poziomie 360 mg/m³, a wartosc NDSCh na poziomie 450 mg/m³.
Biorac pod uwage powyzsze dane, zaproponowano przyjecie wartosci NDS dla 3-metylobutan-1-olu na poziomie 200 mg/m³. Podstawa byly wyniki badania przeprowadzonego na ochotnikach, u ktorych stwierdzono, w przypadku osob niezaklimatyzowanych, lekkie podraznienie gardla po narazeniu przez 3 ÷ 5 minut na 3-metylobutan-1-ol o stezeniu 360 mg/m³. Wartosc te przyjeto za wartosc NOAEL dla dzialania drazniacego 3-metylobutan-1-olu, wspolczynnik niepewnosci zwiazany z wrazliwoscia osobnicza przyjeto rowny 2, obliczona stad wartosc NDS po zaokragleniu wynosi 200 mg/m³.
Wartosc NDSCh zaproponowano na poziomie 400 mg/m³ (2 razy wartosc NDS), czyli tak jak dla substancji o dzialaniu drazniacym.

5-Metyloheksan-2-on
Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz

5-Metyloheksan-2-on (MIAK) jest bezbarwna, latwo palna ciecza o przyjemnym, owocowym zapachu, nalezaca do siedmioweglowych ketonow alifatycznych. MIAK znalazl zastosowanie glownie jako rozpuszczalnik estrow celulozy, tworzyw akrylowych i winylowych.
Narazenie zawodowe na MIAK wystepuje przez wdychanie i kontakt dermalny podczas produkcji i stosowania tego zwiazku.
Brak jest danych w dostepnym pismiennictwie dotyczacych dzialania toksycznego tego zwiazku u ludzi.
U zwierzat doswiadczalnych MIAK wykazuje slabe dzialanie drazniace na skore i oczy. Wykazuje takze dzialanie drazniace na drogi oddechowe; wartosc RD₅₀ dla myszy wynosi 5695 mg/m³.
W doswiadczeniu podprzewleklym, przeprowadzonym na szczurach obu plci, zwierzeta narazono przez 96 dni droga inhalacyjna na MIAK o stezeniach: 932; 4660 i 9320 mg/m³. U szczurow obu plci narazonych na MIAK o stezeniach: 4660 i 9320 mg/m³ obserwowano znamienne statystycznie, w porownaniu do zwierzat z grupy kontrolnej, zmiany histopatologiczne w watrobie i nerkach, natomiast u szczurow narazonych na stezenie najmniejsze (923 mg/m³) nie wykazano zadnych objawow dzialania toksycznego zwiazku. Stezenie to przyjeto w niniejszym opracowaniu za wartosc NOAEL.
Brak jest danych w dostepnym pismiennictwie dotyczacych odleglych skutkow dzialania MAK.
Za efekt krytyczny przyjeto dzialanie nefrotoksyczne i hepatotoksyczne MIAK. Po zastosowaniu lacznego wspolczynnika niepewnosci rownego 8, wyliczona wartosc NDS wynosi 116,5 mg/m³ i jest nieco wieksza od wartosci NDS przyjetej w Unii Europejskiej na poziomie 95 mg/m³. W zwiazku z tym, proponujemy przyjecie wartosci NDS na poziomie przyjetym w panstwach Unii, to jest 95 mg/m³.
Zaproponowana wartosc NDS powinna zabezpieczyc pracownikow narazonych na pary MIAK przed potencjalnym dzialaniem narzadowym (nefrotoksycznym i hepatotoksycznym) oraz drazniacym tego zwiazku.
Brak jest podstaw do ustalenia wartosci DSB 5-metyloheksan-2-onu.
Brak jest podstaw w dostepnym pismiennictwie uzasadniajacych przyjecie wartosci NDSCh 5-metylohekson-2-onu.

5-Metyloheptan-3-on
Slawomir Czerczak, Daria Pakulska

5-Metyloheptan-3-on jest bezbarwna, palna ciecza o owocowym zapachu, nalezaca do osmioweglowych monoketonow alifatycznych. Jest stosowana jako rozpuszczalnik zywic nitrocelulozowo-alkidowych, nitrocelulozowo-maleinowych i winylowych.
Efektem krytycznym narazenia na pary 5-metyloheptan-3-onu u ludzi jest podraznienie blon sluzowych. Zwiazek o stezeniu okolo 130 mg/m³ powoduje, u szczegolnie wrazliwych osob, miernego stopnia podraznienie spojowek i blony sluzowej nosa, ktore nasila sie wraz ze zwiekszeniem stezenia. Po narazeniu na zwiazek o wiekszym stezeniu (524 mg/m³) u narazonych osob wystapily, oprocz silnego podraznienia blon sluzowych, takze bole glowy i nudnosci.
U zwierzat doswiadczalnych 5-metyloheptan-3-on wywolywal podraznienie drog oddechowych i oczu, a zwiazek o duzym stezeniu (rzedu kilkudziesieciu tysiecy miligramow na metr szescienny) wykazywal dzialanie neurotoksyczne i powodowal smierc zwierzat. Na podstawie wynikow badan in vitro wykazano, ze biotransformacja 5-metyloheptan-3-onu powoduje powstanie γ-diketonow, ktorych dzialanie neurotoksyczne zostalo udowodnione na podstawie wynikow licznych badan.
5-Metyloheptan-3-on nie zostal przebadany pod wzgledem dzialania rakotworczego, mutagennego i terato-gennego.
Wartosc najwyzszego dopuszczalnego stezenia (NDS) w roznych panstwach ustalono na takim samym poziomie, wynoszacym 130 lub 131 mg/m³ (25 ppm). Jedynie w Finlandii ustalono wartosc najwyzszego dopuszczalnego stezenia chwilowego (NDSCh) 5-metyloheptan-3-onu na poziomie 210 mg/m³ (40 ppm).
Zgodnie z zasada ustalania wartosci NDS przyjeta w Polsce, iz najwyzsze dopuszczalne stezenie nie powinno powodowac zadnych szkodliwych skutkow zdrowotnych, uznano, ze wartosc NDS powinna byc ustalona na poziomie ponizej 130 mg/m³. Proponuje sie przyjecie takich samych wartosci normatywow higienicznych dla tego zwiazku jakie ustalono w Unii Europejskiej, tj. na poziomie 50 mg/m³ (okolo 10 ppm) oraz wartosci NDSCh na poziomie dwukrotnie wiekszym, tj. 100 mg/m3 (okolo 20 ppm). Ponadto, proponuje sie oznakowanie 5-mety-loheptan-3-onu indeksem "I" (substancja o dzialaniu drazniacym).
Zaproponowane wartosci powinny chronic zarowno przed skutkami dzialania drazniacego 5-metyloheptan-3-onu, jak i neurotoksycznego, z uwagi na fakt, iz dzialanie neurotoksyczne obserwowano po narazeniu na zwiazek o znacznie wiekszych stezeniach.

Pyretryny
Renata Socko, Slawomir Czerczak

Pyretryny sa to zwiazki wyodrebnione na drodze ekstrakcji z wysuszonych koszyczkow kwiatowych roslin Chrysanthemum cinerariaefolium (Bertram szarolistny, zlocien, pyretrum) i Taracetum cinerariaefolium, u ktorych zawartosc tych zwiazkow waha sie w granicach 0,7 ÷ 3,0%. Pyretryny naleza do najstarszych srodkow owadobojczych uzywanych przez czlowieka. Powodem duzego zainteresowania ta grupa zwiazkow jest niespotykana w innych grupach insektycydow wybiorczosc dzialania, duza aktywnosc szkodnikobojcza, a jednoczesnie niewielka toksycznosc dla ludzi i innych organizmow wyzszych. Pyretryny stosowane sa najczesciej do zwalczania szkodnikow w pomieszczeniach zamknietych, w przechowalnictwie, w higienie sanitarnej, a takze w rolnictwie i sadownictwie.
Zatrucia pyretrynami sa sporadyczne, poniewaz zwiazki te szybko ulegaja rozkladowi w organizmach ssakow. Dawka, stanowiaca bezposrednie zagrozenie dla zdrowia i zycia czlowieka (IDLH), wynosi 5000 mg/m³ tej substancji.
Wedlug rozporzadzenia ministra zdrowia i opieki spolecznej z dnia 21 sierpnia 1977 r. w sprawie substancji chemicznych stwarzajacych zagrozenie dla zdrowia lub zycia pyretryny zaklasyfikowano jako substancje szkodliwe i oznakowano nastepujacymi symbolami: R 21 − dziala szkodliwie w przypadku kontaktu ze skora, R 22 − dziala szkodliwie w przypadku spozycia i R 20 − dziala szkodliwie w przypadku narazenia droga oddechowa.
W dzialaniu bezposrednim pyretryny powoduja przede wszystkim kontaktowe zapalenie skory oraz uczulenia.
W zatruciach droga wziewna nastepuje podraznienie drog oddechowych.
Zatrucie duzymi dawkami droga pokarmowa przebiega z objawami silnego pobudzenia osrodkowego ukladu nerwowego, drgawkami, drzeniem miesniowym, porazeniem i biegunka. Wystepuje ponadto znieczulenie jezyka, kichanie, szum w uszach, zaburzenia koordynacji oraz porazenie osrodka oddechowego, ktore jest bezposrednia przyczyna smierci.
Ze wzgledu na niewystarczajace dane toksykologiczne do wyprowadzenia wartosci NDS pyretryn proponujemy, aby wartosc NDS przyjac analogicznie jak w ACGIH, czyli na poziomie 5 mg/m³. Narazenie na pyretryny w stezeniu 5 mg/m³ powinno zapobiec wystapieniu objawow ukladowych. Proponujemy nie ustalac wartosci NDSCh do czasu uzyskania dodatkowych danych pochodzacych z badan toksykologicznych.

Trimetyloamina
Malgorzata Kupczewska-Dobecka, Slawomir Czerczak

Trimetyloamina (TMA) w temperaturze pokojowej jest gazem palnym o ostrym zapachu amoniakalnym i ryb oraz slonym smaku. Bardzo dobrze rozpuszcza sie w wodzie.
TMA jest dostepna jako bezwodny sprezony gaz lub roztwor wodny 25-; 30- lub 40-procentowy.
TMA znalazla zastosowanie jako przyspieszacz w procesie wulkanizacji; w garbarstwie; przy produkcji mydla; jako rozpuszczalnik; w preparatyce farmaceutycznej i syntezie chemicznej (polprodukt do produkcji chlorku choliny); w chromatografii gazowej jako katalizator podczas oznaczania pochodnych karbofuranu; w przemysle tekstylnym; jako czynnik ostrzegawczy do nawaniania gazu oraz czynnik flotacyjny. Lacznie z innymi aminami TMA jest naturalnym produktem rozkladu roslin azotowych. W formie sprzezonej TMA znajduje sie w tkance zwierzecej, szczegolnie u ryb. Jest przeksztalcana do wolnej aminy podczas procesu gnicia.
Glownym skutkiem ostrego dzialania TMA jest dzialanie drazniace i zrace. TMA moze byc szkodliwa dla ludzi narazonych droga inhalacyjna, pokarmowa lub przez skore. Narzadami krytycznymi w przypadku narazenia na TMA sa oczy, skora i uklad oddechowy.
Glownym skutkiem przewleklego narazenia na pary TMA jest dzialanie drazniace na drogi oddechowe, skore i oczy. U narazonych zawodowo na zwiazek o stezeniu 48,5 mg/m³ (20 ppm) i wiekszym obserwowano umiarkowane skutki dzialania drazniacego na uklad oddechowy i oczy oraz skore, charakteryzujace sie kaszlem, nudnosciami, zaczerwienieniem twarzy i oczu. Badani uskarzali sie na uciazliwosci spowodowane silnym amoniakalnym zapachem. U ludzi zatrudnionych przy produkcji i konfekcjonowaniu TMA, narazonych na zwiazek o stezeniach 0,24 mø 19,5 mg/m³ (srednio 12 mg/m³), nie obserwowano zadnych skutkow zdrowotnych narazenia.
Za podstawe wartosci NDS trimetyloaminy przyjeto wartosc minimalnego stezenia LOAEL = 48 mg/m³ (20 ppm), ktorego dzialanie drazniace na oczy, skore i uklad oddechowy obserwowano u ludzi narazonych zawodowo na ten zwiazek. Przyjeto wspolczynnik niepewnosci dla roznic wrazliwosci osobniczej A rowny 2 i wspolczynnik D rowny 2, ktory jest stosowany przy przejsciu z wartosci LOAEL do wartosci NOAEL.
Proponuje sie ustalenie wartosci NDS trimetyloaminy na poziomie 12 mg/m³ i wartosci NDSCh na poziomie 24 mg/m³ (2 razy wartosc NDS), ze wzgledu na dzialanie drazniace zwiazku.
Nie ma podstaw do ustalenia wartosci DSB timetyloaminy.

3,5,5-Trimetylocykloheks-2-en-1-on – dokumentacja
Andrzej Sapota, Danuta Ligocka

3,5,5-Trimetylocykloheks-2-en-1-on (izoforon) jest stosowany jako rozpuszczalnik wielu naturalnych i syntetycznych polimerow, zywic, farb, tuszow, woskow, tluszczow, olejow, pestycydow i herbicydow. Zwiazek ten jest rowniez polproduktem stosowanym w syntezie.
Narazenie na 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on powoduje, oprocz podraznienia blon sluzowych oczu, nosa, gardla oraz uczucia dusznosci, rowniez objawy dzialania na osrodkowy uklad nerwowy − bol i zawroty glowy oraz omdlenia i oszolomienia. Zwiazek o duzych stezeniach wykazuje rowniez dzialanie narkotyczne. U pracownikow narazonych w zakladach przemyslowych na pary 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu o stezeniach
47 mg/m³ ÷ 130 mg/m³ obserwowano objawy podraznienia blon sluzowych gornych drog oddechowych.
U dwudziestu ochotnikow narazanych przez 15 min na 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on o stezeniu
130 mg/m³ wystapilo podraznienie blony sluzowej oczu, nosa i gardla. Ustalono, ze stezenie 56,5 mg/m³ bylo najwiekszym stezeniem tolerowanym podczas 8-godzinnego narazenia na 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on.
Na podstawie wynikow badan na szczurach i myszach nie wykazano dzialania teratogennego 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu. W 90-dniowych badaniach na psach rasy Beagle, ktorym siedem dni w tygodniu podawano 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on, nie stwierdzono zadnych zmian histopatologicznych w badanych tkankach zwierzat ani zmian parametrow hematologicznych i biochemicznych krwi oraz moczu. Ustalona w tych badaniach wartosc NOAEL wynosi 150 mg/kg/dzien. W 2-letnich badaniach Natinal Toxicology Program (NTP) przeprowadzonych na szczurach i myszach wykazano statystycznie znamienne zwiekszenie czestosci wystepowania zmian nowotworowych w nerkach tylko u samcow szczura. Jednoczesnie wyznaczono wartosc LOAEL rowna 175 mg/kg/dzien.
Na postawie analizy pismiennictwa dotyczacego dzialania toksycznego 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu, za efekty krytyczne tego zwiazku, zarowno u ludzi jak i u zwierzat, mozna przyjac dzialanie drazniace na blony sluzowe gornych drog oddechowych i oczu oraz dzialanie na osrodkowy uklad nerwowy u ludzi. Za podstawe proponowanej wartosci NDS przyjeto wartosc RD50, wyznaczona na podstawie wynikow badan na myszach, na poziomie 157 mg/m³. Zgodnie z przyjeta zasada wartosc NDS powinna stanowic 0,03 wartosci RD₅₀. Zatem wartosc NDS powinna wynosic 5,23 mg/m³. Proponujemy pozostawic wartosc NDS na poziomie dotychczas obowiazujacym, tj. 5 mg/m³, co powinno zabezpieczyc pracownikow przed podraznieniem blon sluzowych gornych drog oddechowych i oczu. Zaproponowana wartosc zabezpieczy rowniez przed dzialaniem 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu na osrodkowy uklad nerwowy, poniewaz objawy takie nie wystepowaly, gdy stezenie 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu w powietrzu na stanowiskach pracy zmniejszono do 5,7 ÷ 22,6 mg/m³.
Ze wzgledu na dzialanie drazniace, proponujemy przyjac wartosc NDSCh na poziomie 10 mg/m³ (dwukrotna wartosc NDS) oraz oznaczyc zwiazek indeksem "I".
Brak jest podstaw do ustalenia wartosci DSB 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu.