Bifenylo-4-amina Andrzej Starek Etylenodiamina Andrzej Sapota, Danuta Ligocka Heptan-2-on Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki Heptan-3-on Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz Heptan-4-on Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki 3-Metylobutan-1-ol Katarzyna Konieczko, Sławomir Czerczak 5-Metyloheksan-2-on Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz 5-Metyloheptan-3-on Sławomir Czerczak, Daria Pakulska Pyretryny Renata Soćko, Sławomir Czerczak Trimetyloamina Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Sławomir Czerczak 3,5,5-Trimetylocykloheks-2-en-1-on – dokumentacja Andrzej Sapota, Danuta Ligocka

Bifenylo-4-amina
Andrzej Starek

Bifenylo-4-amina (BA) jest substancją stałą, występującą w postaci wolnej aminy lub soli amoniowych z kwasami nieorganicznymi. Pierwsza postać rozpuszcza się w rozpuszczalnikach organicznych, podczas gdy druga w wodzie. Związek może występować także jako zanieczyszczenie aniliny oraz innych amin aromatycznych i ich pochodnych.
BA stosowano jako antyutleniacz w przemyśle gumowym oraz jako półprodukt do syntezy barwników azowych.
BA wykazuje słabą toksyczność ostrą i przewlekłą, ma działanie mutagenne po aktywacji metabolicznej oraz indukuje nowotwory, głównie raka pęcherza moczowego, u ludzi i zwierząt. Związek został zaliczony do grupy 1., tj. do czynników rakotwórczych dla ludzi, zgodnie z kryteriami IARC.
W celu ustalenia wartości NDS bifenylo-4-aminy zastosowano metodę obliczeniową, opartą na przeliczeniu potencjału rakotwórczego związku obserwowanego u myszy na taki sam potencjał u człowieka. Na podstawie dawki BA wchłoniętej przez mysz i obserwowanego efektu kancerogennego, obliczono ekwiwalentną dawkę dla człowieka, przy założeniu, że ryzyko choroby nowotworowej wynosi 10^-3. Następnie wchłoniętą dawkę tego związku przeliczono na jego stężenie w powietrzu środowiska pracy.
Zaproponowano przyjęcie wartości NDS na poziomie 0,001 mg/m³ jako średnie stężenie ważone 8-godzinnym dniem pracy.

Etylenodiamina
Andrzej Sapota, Danuta Ligocka

Etylenodiamina (EDA) jest gęstą, bezbarwną cieczą o słabym amoniakalnym zapachu. Stosowana jest głównie jako półprodukt do otrzymywania związków chelatujących, fungicydów, wosków syntetycznych, żywic poliamidowych i środków antykorozyjnych oraz jako emulgator i stabilizator gumy. EDA u ludzi wykazuje, w zależności od stężenia, działanie drażniące na błony śluzowe − od umiarkowanego do silnego.
Zgodnie z kryteriami toksyczności obowiązującymi w Unii Europejskiej EDA należy do związków szkodliwych. Pary etylenodiaminy mają działanie drażniące na oczy i błony śluzowe oraz drogi oddechowe zwierząt doświadczalnych, natomiast ciekła EDA ma działanie żrące na skórę i oko królika. W doświadczeniu przewlekłym przeprowadzonym na szczurach eksponowanych drogą inhalacyjną na EDA o dużych stężeniach obserwowano zmiany patologiczne w wątrobie, nerkach, płucach i nadnerczach. Nie wykazano żadnych skutków szkodliwego działania tego związku o stężeniu 147,5 mg/m³, które przyjęto za wartość NOEL.
Na podstawie wyników badań na zwierzętach nie stwierdzono działania rakotwórczego, teratogennego i embriotoksycznego EDA ani też wpływu na rozrodczość. Za podstawę ustalenia wartości NDS przyjęto układowe działanie toksyczne etylenodiaminy. Do obliczenia proponowanej wielkości NDS przyjęto wartość NOEL, uzyskaną na podstawie wyników badań na zwierzętach doświadczalnych, stosując następujące współczynniki niepewności: A = 2 − współczynnik wrażliwości osobniczej; B = 2 − różnice międzygatunkowe oraz droga podania; C = 2 − przeniesienie z badań 30-dniowych na badania przewlekłe; D = 1 − za podstawę obliczeń przyjęto wartość NOEL; E − współczynnik dotyczący oceny eksperta o kompletności danych oraz potencjalnych skutków odległych.
Zaproponowano przyjąć wartość NDS etylenodiaminy na poziomie 20 mg/m³ (dotychczas obowiązująca wartość 2 mg/m³). Ze względu na silne działanie drażniące EDA proponuje się ustalenie wartości NDSCh na poziomie 2,5-krotnie większym od wartości NDS, tj. na poziomie 50 mg/m³. Ze względu na fakt, że wartość LD50 wyznaczona po naniesieniu na skórę jest mniejsza niż 1000 mg/kg, proponuje się oznaczenie substancji symbolem "Sk".
Brak jest podstaw do ustalenia wartości DSB etylenodiaminy.

Heptan-2-on
Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki

Heptan-2-on jest przezroczystą, bezbarwną cieczą o przyjemnym zapachu bananowo-gruszkowym i małej lepkości. Należy do rodziny nasyconych ketonów alifatycznych. Jest stosowany w przemyśle perfumeryjnym jako środek zapachowy mydeł, detergentów, kremów, perfum oraz w syntezie organicznej, a także jako rozpuszczalnik dla żywic syntetycznych, powłok metali, nitrocelulozy i lakierów nitrocelulozowych; stanowi również dodatek zapachowy do żywności. Występuje w takich produktach naturalnych, jak np.: olejki z goździków i cynamonowe, zjełczałe orzechy kokosowe, mięso i sery (tzw. blue cheese).
Głównym skutkiem działania heptan-2-onu u ludzi po narażeniu drogą inhalacyjną jest działanie drażniące na błony śluzowe. Najmniejsze stężenie związku, które powodowało podrażnienie oczu i błon śluzowych górnych dróg oddechowych u ludzi, nie jest znane.
U zwierząt doświadczalnych heptan-2-on wykazuje działanie drażniące na błony śluzowe górnych dróg oddechowych, oczy i skórę, działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, a jego duże dawki mogą powodować śmierć z powodu niewydolności oddechowej.
Przyjmując za efekt krytyczny działanie drażniące MAK, proponuje się przyjąć do wyliczenia wartości NDS maksymalne stężenie, wyznaczone w doświadczeniu na myszach, które nie powoduje statystycznie znamiennej redukcji częstości oddechów, tj. 1319 mg/m³. Wartość NDS zaleca się przyjąć równą 0,2 RD-0. Według teorii Hansena i Nielsena z 1994 r. dla nasyconych ketonów alifatycznych, które są częściowymi agonistami receptora, zaleca się także przyjęcie wartości NDS równej 0,2 RD-0, a nie 0,03 RD₅₀, którą to wartość przyjmuje się dla substancji, będących pełnymi agonistami.
Proponuje się ustalenie wartości NDS heptan-2-onu na poziomie 240 mg/m³, którą to wartość przyjęto w większości państw Unii Europejskiej i w USA (ACGIH), a wartości NDSCh − ze względu na działanie drażniące związku − na poziomie 480 mg/m³.
W świetle wyników badań neurotoksyczności heptan-2-onu na szczurach i małpach w eksperymencie inhalacyjnym 9-miesięcznym, podczas których nie obserwowano działania neurotoksycznego związku o stężeniu 4777 mg/m³, zaproponowana wartość normatywu higienicznego powinna zabezpieczyć pracowników również przed potencjalnym działaniem heptan-2-onu na układ nerwowy.

Heptan-3-on
Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz

Heptan-3-on (EBK) jest bezbarwną, łatwo palną cieczą, o przyjemnym owocowym zapachu. Należy do siedmio-węglowych monoketonów alifatycznych. Znalazł zastosowanie w przemyśle chemicznym jako rozpuszczalnik żywic syntetycznych i poliwinylowych, wosków oraz nitrocelulozy. Stosowany jest również w przemyśle perfumeryjnym jako środek zapachowy, a także dodatek zapachowy w wyrobach piekarniczych i ciastkarskich.
Głównym skutkiem przewlekłego narażenia zawodowego na EBK jest nieznaczne działanie drażniące na skórę, przy czym na podstawie wyników badań na ochotnikach nie wykazano działania uczulającego związku. U zwierząt doświadczalnych heptan-3-on wykazywał umiarkowane działanie drażniące na oczy, skórę i błonę śluzową górnych dróg oddechowych, bez działania uczulającego. Po 6-godzinnym narażeniu inhalacyjnym na EBK o stężeniu 14010 mg/m³ obserwowano u szczurów objawy działania depresyjnego na ośrodkowy układ nerwowy: ataksję oraz objawy skrajnego wyczerpania. Związek ten podawany szczurom wielokrotnie drogą dożołądkową w dawce 2000 mg/kg m.c. powodował nieznaczną aksonopatię, obejmującą neurony obwodowe i rdzeń kręgowy. Objawów działania neurotoksycznego nie obserwowano jednak u szczurów pojonych roztworem EBK przez 120 dni, a także narażanych drogą inhalacyjną przez 24 tygodnie na EBK o stężeniu 3269 mg/m³.
Brak jest danych dotyczących skutków odległych narażenia na heptan-3-on.
Za efekt krytyczny, jak również podstawę do ustalenia wartości NDS narażenia na pary EBK, można przyjąć działanie neurotoksyczne związku. Po narażeniu przez 24 tygodnie na EBK o stężeniu 3269 mg/m³ nie obserwowano działania neurotoksycznego i drażniącego związku ani toksyczności narządowej i dlatego stężenie to przyjęto za wartość LOAEL. U badanych zwierząt wystąpił natomiast znamienny statystycznie spadek liczby leukocytów o 60% w porównaniu ze zwierzętami z grupy kontrolnej.
Po zastosowaniu łącznego współczynnika niepewności równego 32, wyliczona wartość NDS wynosi 102,2 mg/m³. Wartość ta jest nieco większa od wartości NDS przyjętej w Unii Europejskiej na poziomie 95 mg/m³. Proponujemy przyjęcie takiej samej wartości NDS heptan-3-onu, jaka obowiązuje w Unii.
Zaproponowane wartości powinny zabezpieczyć pracowników narażonych na pary EBK przed potencjalnym działaniem neurotoksycznym związku.
Nie ma podstaw do ustalenia wartości NDSCh i DSB heptan-3-onu.

Heptan-4-on
Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Marek Dobecki

Heptan-4-on jest przezroczystą, bezbarwną cieczą o przyjemnym zapachu stosowaną w przemyśle perfumeryjnym jako środek zapachowy mydeł, detergentów, kremów i perfum, a także w syntezie organicznej oraz jako rozpuszczalnik nitrocelulozy i lakierów nitrocelulozowych, olejów, żywic i polimerów.
Nie opisano przypadków ostrego zatrucia heptan-4-onem u ludzi. U zwierząt doświadczalnych keton ten wykazuje działanie drażniące na błony śluzowe, oczy i skórę, działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, a w dużych dawkach może powodować śmierć z powodu niewydolności oddechowej. Powtarzane narażenie na duże dawki heptan-4-onu spowodowało depresję ośrodkowego układu nerwowego, wzrost masy wątroby, przerost hepatocytów i zmiejszenie stężenia glukozy we krwi zwierząt doświadczalnych.
Głównym skutkiem przewlekłego narażenia zawodowego na heptan-4-on są objawy działania drażniącego jego par i aerozoli na błony śluzowe górnych dróg oddechowych, oczy oraz skórę, przejawiające się kaszlem oraz wysuszeniem i zaczerwienieniem skóry i oczu. Najmniejsze stężenie związku, powodujące podrażnienie oczu i błon śluzowych górnych dróg oddechowych u ludzi, nie jest znane.
Nie ma wyników badań działania toksycznego heptan-4-onu, które mogłyby być przydatne do oceny zależności między wielkością narażenia a rodzajem i nasileniem efektu toksycznego.
Wartość NDS heptan-4-onu w różnych państwach ustalono na poziomie 230 mg/m³. Proponuje się przyjęcie w Polsce również wartości NDS heptan-4-onu na poziomie 230 mg/m³.
Ze względu na słabe działanie drażniące heptan-4-onu nie ma potrzeby ustalenia wartości NDSCh.
Nie ma podstaw do ustalenia wartości DSB heptan-4-onu.

3-Metylobutan-1-ol
Katarzyna Konieczko, Sławomir Czerczak

3-Metylobutan-1-ol jest bezbarwną, oleistą cieczą o charakterystycznym zapachu. Powstaje jako produkt uboczny w trakcie fermentacji alkoholowej − jest jednym z głównych składników oleju fuzlowego. 3-Metylobutan-1-ol jest stosowany jako substrat lub półprodukt w przemyśle chemicznym (m.in. do produkcji syntetycznych środków zapachowych) i farmaceutycznym. Znalazł również wiele zastosowań wynikających z faktu, że jest bardzo dobrym rozpuszczalnikiem takich substancji, jak: tłuszcze, alkaloidy, żywice, woski, olejki zapachowe, kauczuk syntetyczny, farby i lakiery.
3-Metylobutan-1-ol wchłania się dobrze przez drogi oddechowe i z przewodu pokarmowego. Pary 3-metylobutan-1-olu działają drażniąco na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych, a w skrajnych przypadkach mogą uszkodzić rogówkę. U ludzi 3 ÷ 5-minutowe narażenie na pary 3-metylobutan-1-olu o stężeniu
360 mg/m³ wywołuje lekkie podrażnienie gardła u osób niezaklimatyzowanych, natomiast o stężeniu 540 mg/m³ − podrażnienie oczu i górnych dróg oddechowych.
Brak jest danych dotyczących skutków układowych przewlekłego narażenia na 3-metylobutan-1-ol u ludzi.
Po przedłużającym się lub powtarzającym narażeniu może wystąpić wysuszenie, pękanie skóry oraz jej stany zapalne.
Ostra toksyczność 3-metylobutan-1-olu u zwierząt laboratoryjnych po podaniu dożołądkowym i na skórę jest stosunkowo mała. 3-Metylobutan-1-ol działa silnie drażniąco na oczy królika, natomiast powoduje jedynie minimalne podrażnienie skóry. Pary alkoholu działają również drażniąco na drogi oddechowe. U myszy, narażonych na 3-metylobutan-1-olu o stężeniu wynoszącym ponad 10830 mg/m³ (3000 ppm) częstość oddechów zmalała średnio o około 38%. W pracach przeglądowych są cytowane dwie, znacznie różniące się, wartości RD₅₀ dla 3-metylobutan-1-olu: 2639 mg/m³ (731 ppm) i 16072 mg/m³ (4452 ppm).
W dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono danych dotyczących działania mutagennego 3-metylobutan-1-olu. Alkohol ten nie jest klasyfikowany przez IARC pod względem działania rakotwórczego. Nie wykazuje działania embriotoksycznego, fetotoksycznego ani teratogennego po narażeniu inhalacyjnym ciężarnych samic królików i szczurów na pary tego alkoholu o stężeniu 10000 mg/m³ w warunkach narażenia podostrego.
Obowiązująca obecnie w Polsce wartość NDS wynosi 100 mg/m³, a wartość NDSCh 450 mg/m³. W większości państw wartość NDS została ustalona na poziomie 360 mg/m³, a wartość NDSCh na poziomie 450 mg/m³.
Biorąc pod uwagę powyższe dane, zaproponowano przyjęcie wartości NDS dla 3-metylobutan-1-olu na poziomie 200 mg/m³. Podstawą były wyniki badania przeprowadzonego na ochotnikach, u których stwierdzono, w przypadku osób niezaklimatyzowanych, lekkie podrażnienie gardła po narażeniu przez 3 ÷ 5 minut na 3-metylobutan-1-ol o stężeniu 360 mg/m³. Wartość tę przyjęto za wartość NOAEL dla działania drażniącego 3-metylobutan-1-olu, współczynnik niepewności związany z wrażliwością osobniczą przyjęto równy 2, obliczona stąd wartość NDS po zaokrągleniu wynosi 200 mg/m³.
Wartość NDSCh zaproponowano na poziomie 400 mg/m³ (2 razy wartość NDS), czyli tak jak dla substancji o działaniu drażniącym.

5-Metyloheksan-2-on
Andrzej Sapota, Anna Kilanowicz

5-Metyloheksan-2-on (MIAK) jest bezbarwną, łatwo palną cieczą o przyjemnym, owocowym zapachu, należącą do siedmioweglowych ketonów alifatycznych. MIAK znalazł zastosowanie głównie jako rozpuszczalnik estrów celulozy, tworzyw akrylowych i winylowych.
Narażenie zawodowe na MIAK występuje przez wdychanie i kontakt dermalny podczas produkcji i stosowania tego związku.
Brak jest danych w dostępnym piśmiennictwie dotyczących działania toksycznego tego związku u ludzi.
U zwierząt doświadczalnych MIAK wykazuje słabe działanie drażniące na skórę i oczy. Wykazuje także działanie drażniące na drogi oddechowe; wartość RD₅₀ dla myszy wynosi 5695 mg/m³.
W doświadczeniu podprzewlekłym, przeprowadzonym na szczurach obu płci, zwierzęta narażono przez 96 dni drogą inhalacyjną na MIAK o stężeniach: 932; 4660 i 9320 mg/m³. U szczurów obu płci narażonych na MIAK o stężeniach: 4660 i 9320 mg/m³ obserwowano znamienne statystycznie, w porównaniu do zwierząt z grupy kontrolnej, zmiany histopatologiczne w wątrobie i nerkach, natomiast u szczurów narażonych na stężenie najmniejsze (923 mg/m³) nie wykazano żadnych objawów działania toksycznego związku. Stężenie to przyjęto w niniejszym opracowaniu za wartość NOAEL.
Brak jest danych w dostępnym piśmiennictwie dotyczących odległych skutków działania MAK.
Za efekt krytyczny przyjęto działanie nefrotoksyczne i hepatotoksyczne MIAK. Po zastosowaniu łącznego współczynnika niepewności równego 8, wyliczona wartość NDS wynosi 116,5 mg/m³ i jest nieco większa od wartości NDS przyjętej w Unii Europejskiej na poziomie 95 mg/m³. W związku z tym, proponujemy przyjęcie wartości NDS na poziomie przyjętym w państwach Unii, to jest 95 mg/m³.
Zaproponowana wartość NDS powinna zabezpieczyć pracowników narażonych na pary MIAK przed potencjalnym działaniem narządowym (nefrotoksycznym i hepatotoksycznym) oraz drażniącym tego związku.
Brak jest podstaw do ustalenia wartości DSB 5-metyloheksan-2-onu.
Brak jest podstaw w dostępnym piśmiennictwie uzasadniających przyjęcie wartości NDSCh 5-metylohekson-2-onu.

5-Metyloheptan-3-on
Sławomir Czerczak, Daria Pakulska

5-Metyloheptan-3-on jest bezbarwną, palną cieczą o owocowym zapachu, należącą do ośmiowęglowych monoketonów alifatycznych. Jest stosowana jako rozpuszczalnik żywic nitrocelulozowo-alkidowych, nitrocelulozowo-maleinowych i winylowych.
Efektem krytycznym narażenia na pary 5-metyloheptan-3-onu u ludzi jest podrażnienie błon śluzowych. Związek o stężeniu około 130 mg/m³ powoduje, u szczególnie wrażliwych osób, miernego stopnia podrażnienie spojówek i błony śluzowej nosa, które nasila się wraz ze zwiększeniem stężenia. Po narażeniu na związek o większym stężeniu (524 mg/m³) u narażonych osób wystąpiły, oprócz silnego podrażnienia błon śluzowych, także bóle głowy i nudności.
U zwierząt doświadczalnych 5-metyloheptan-3-on wywoływał podrażnienie dróg oddechowych i oczu, a związek o dużym stężeniu (rzędu kilkudziesięciu tysięcy miligramów na metr sześcienny) wykazywał działanie neurotoksyczne i powodował śmierć zwierząt. Na podstawie wyników badań in vitro wykazano, że biotransformacja 5-metyloheptan-3-onu powoduje powstanie γ-diketonów, których działanie neurotoksyczne zostało udowodnione na podstawie wyników licznych badań.
5-Metyloheptan-3-on nie został przebadany pod względem działania rakotwórczego, mutagennego i terato-gennego.
Wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) w różnych państwach ustalono na takim samym poziomie, wynoszącym 130 lub 131 mg/m³ (25 ppm). Jedynie w Finlandii ustalono wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) 5-metyloheptan-3-onu na poziomie 210 mg/m³ (40 ppm).
Zgodnie z zasadą ustalania wartości NDS przyjętą w Polsce, iż najwyższe dopuszczalne stężenie nie powinno powodować żadnych szkodliwych skutków zdrowotnych, uznano, że wartość NDS powinna być ustalona na poziomie poniżej 130 mg/m³. Proponuje się przyjęcie takich samych wartości normatywów higienicznych dla tego związku jakie ustalono w Unii Europejskiej, tj. na poziomie 50 mg/m³ (około 10 ppm) oraz wartości NDSCh na poziomie dwukrotnie większym, tj. 100 mg/m3 (około 20 ppm). Ponadto, proponuje się oznakowanie 5-mety-loheptan-3-onu indeksem "I" (substancja o działaniu drażniącym).
Zaproponowane wartości powinny chronić zarówno przed skutkami działania drażniącego 5-metyloheptan-3-onu, jak i neurotoksycznego, z uwagi na fakt, iż działanie neurotoksyczne obserwowano po narażeniu na związek o znacznie większych stężeniach.

Pyretryny
Renata Soćko, Sławomir Czerczak

Pyretryny są to związki wyodrębnione na drodze ekstrakcji z wysuszonych koszyczków kwiatowych roślin Chrysanthemum cinerariaefolium (Bertram szarolistny, złocień, pyretrum) i Taracetum cinerariaefolium, u których zawartość tych związków waha się w granicach 0,7 ÷ 3,0%. Pyretryny należą do najstarszych środków owadobójczych używanych przez człowieka. Powodem dużego zainteresowania tą grupą związków jest niespotykana w innych grupach insektycydów wybiórczość działania, duża aktywność szkodnikobójcza, a jednocześnie niewielka toksyczność dla ludzi i innych organizmów wyższych. Pyretryny stosowane są najczęściej do zwalczania szkodników w pomieszczeniach zamkniętych, w przechowalnictwie, w higienie sanitarnej, a także w rolnictwie i sadownictwie.
Zatrucia pyretrynami są sporadyczne, ponieważ związki te szybko ulegają rozkładowi w organizmach ssaków. Dawka, stanowiąca bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka (IDLH), wynosi 5000 mg/m³ tej substancji.
Według rozporządzenia ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 21 sierpnia 1977 r. w sprawie substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia pyretryny zaklasyfikowano jako substancje szkodliwe i oznakowano następującymi symbolami: R 21 − działa szkodliwie w przypadku kontaktu ze skórą, R 22 − działa szkodliwie w przypadku spożycia i R 20 − działa szkodliwie w przypadku narażenia drogą oddechową.
W działaniu bezpośrednim pyretryny powodują przede wszystkim kontaktowe zapalenie skóry oraz uczulenia.
W zatruciach drogą wziewną następuje podrażnienie dróg oddechowych.
Zatrucie dużymi dawkami drogą pokarmową przebiega z objawami silnego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, drgawkami, drżeniem mięśniowym, porażeniem i biegunką. Występuje ponadto znieczulenie języka, kichanie, szum w uszach, zaburzenia koordynacji oraz porażenie ośrodka oddechowego, które jest bezpośrednią przyczyną śmierci.
Ze względu na niewystarczające dane toksykologiczne do wyprowadzenia wartości NDS pyretryn proponujemy, aby wartość NDS przyjąć analogicznie jak w ACGIH, czyli na poziomie 5 mg/m³. Narażenie na pyretryny w stężeniu 5 mg/m³ powinno zapobiec wystąpieniu objawów układowych. Proponujemy nie ustalać wartości NDSCh do czasu uzyskania dodatkowych danych pochodzących z badań toksykologicznych.

Trimetyloamina
Małgorzata Kupczewska-Dobecka, Sławomir Czerczak

Trimetyloamina (TMA) w temperaturze pokojowej jest gazem palnym o ostrym zapachu amoniakalnym i ryb oraz słonym smaku. Bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie.
TMA jest dostępna jako bezwodny sprężony gaz lub roztwór wodny 25-; 30- lub 40-procentowy.
TMA znalazła zastosowanie jako przyspieszacz w procesie wulkanizacji; w garbarstwie; przy produkcji mydła; jako rozpuszczalnik; w preparatyce farmaceutycznej i syntezie chemicznej (półprodukt do produkcji chlorku choliny); w chromatografii gazowej jako katalizator podczas oznaczania pochodnych karbofuranu; w przemyśle tekstylnym; jako czynnik ostrzegawczy do nawaniania gazu oraz czynnik flotacyjny. Łącznie z innymi aminami TMA jest naturalnym produktem rozkładu roślin azotowych. W formie sprzężonej TMA znajduje się w tkance zwierzęcej, szczególnie u ryb. Jest przekształcana do wolnej aminy podczas procesu gnicia.
Głównym skutkiem ostrego działania TMA jest działanie drażniące i żrące. TMA może być szkodliwa dla ludzi narażonych drogą inhalacyjną, pokarmową lub przez skórę. Narządami krytycznymi w przypadku narażenia na TMA są oczy, skóra i układ oddechowy.
Głównym skutkiem przewlekłego narażenia na pary TMA jest działanie drażniące na drogi oddechowe, skórę i oczy. U narażonych zawodowo na związek o stężeniu 48,5 mg/m³ (20 ppm) i większym obserwowano umiarkowane skutki działania drażniącego na układ oddechowy i oczy oraz skórę, charakteryzujące się kaszlem, nudnościami, zaczerwienieniem twarzy i oczu. Badani uskarżali się na uciążliwości spowodowane silnym amoniakalnym zapachem. U ludzi zatrudnionych przy produkcji i konfekcjonowaniu TMA, narażonych na związek o stężeniach 0,24 mø 19,5 mg/m³ (średnio 12 mg/m³), nie obserwowano żadnych skutków zdrowotnych narażenia.
Za podstawę wartości NDS trimetyloaminy przyjęto wartość minimalnego stężenia LOAEL = 48 mg/m³ (20 ppm), którego działanie drażniące na oczy, skórę i układ oddechowy obserwowano u ludzi narażonych zawodowo na ten związek. Przyjęto współczynnik niepewności dla różnic wrażliwości osobniczej A równy 2 i współczynnik D równy 2, który jest stosowany przy przejściu z wartości LOAEL do wartości NOAEL.
Proponuje się ustalenie wartości NDS trimetyloaminy na poziomie 12 mg/m³ i wartości NDSCh na poziomie 24 mg/m³ (2 razy wartość NDS), ze względu na działanie drażniące związku.
Nie ma podstaw do ustalenia wartości DSB timetyloaminy.

3,5,5-Trimetylocykloheks-2-en-1-on – dokumentacja
Andrzej Sapota, Danuta Ligocka

3,5,5-Trimetylocykloheks-2-en-1-on (izoforon) jest stosowany jako rozpuszczalnik wielu naturalnych i syntetycznych polimerów, żywic, farb, tuszów, wosków, tłuszczów, olejów, pestycydów i herbicydów. Związek ten jest również półproduktem stosowanym w syntezie.
Narażenie na 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on powoduje, oprócz podrażnienia błon śluzowych oczu, nosa, gardła oraz uczucia duszności, również objawy działania na ośrodkowy układ nerwowy − ból i zawroty głowy oraz omdlenia i oszołomienia. Związek o dużych stężeniach wykazuje również działanie narkotyczne. U pracowników narażonych w zakładach przemysłowych na pary 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu o stężeniach
47 mg/m³ ÷ 130 mg/m³ obserwowano objawy podrażnienia błon śluzowych górnych dróg oddechowych.
U dwudziestu ochotników narażanych przez 15 min na 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on o stężeniu
130 mg/m³ wystąpiło podrażnienie błony śluzowej oczu, nosa i gardła. Ustalono, że stężenie 56,5 mg/m³ było największym stężeniem tolerowanym podczas 8-godzinnego narażenia na 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on.
Na podstawie wyników badań na szczurach i myszach nie wykazano działania teratogennego 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu. W 90-dniowych badaniach na psach rasy Beagle, którym siedem dni w tygodniu podawano 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-on, nie stwierdzono żadnych zmian histopatologicznych w badanych tkankach zwierząt ani zmian parametrów hematologicznych i biochemicznych krwi oraz moczu. Ustalona w tych badaniach wartość NOAEL wynosi 150 mg/kg/dzień. W 2-letnich badaniach Natinal Toxicology Program (NTP) przeprowadzonych na szczurach i myszach wykazano statystycznie znamienne zwiększenie częstości występowania zmian nowotworowych w nerkach tylko u samców szczura. Jednocześnie wyznaczono wartość LOAEL równą 175 mg/kg/dzień.
Na postawie analizy piśmiennictwa dotyczącego działania toksycznego 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu, za efekty krytyczne tego związku, zarówno u ludzi jak i u zwierząt, można przyjąć działanie drażniące na błony śluzowe górnych dróg oddechowych i oczu oraz działanie na ośrodkowy układ nerwowy u ludzi. Za podstawę proponowanej wartości NDS przyjęto wartość RD50, wyznaczoną na podstawie wyników badań na myszach, na poziomie 157 mg/m³. Zgodnie z przyjętą zasadą wartość NDS powinna stanowić 0,03 wartości RD₅₀. Zatem wartość NDS powinna wynosić 5,23 mg/m³. Proponujemy pozostawić wartość NDS na poziomie dotychczas obowiązującym, tj. 5 mg/m³, co powinno zabezpieczyć pracowników przed podrażnieniem błon śluzowych górnych dróg oddechowych i oczu. Zaproponowana wartość zabezpieczy również przed działaniem 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu na ośrodkowy układ nerwowy, ponieważ objawy takie nie występowały, gdy stężenie 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu w powietrzu na stanowiskach pracy zmniejszono do 5,7 ÷ 22,6 mg/m³.
Ze względu na działanie drażniące, proponujemy przyjąć wartość NDSCh na poziomie 10 mg/m³ (dwukrotna wartość NDS) oraz oznaczyć związek indeksem "I".
Brak jest podstaw do ustalenia wartości DSB 3,5,5-trimetylocykloheks-2-en-1-onu.