Izocyjanian cykloheksylu – metoda oznaczania Sławomir Brzeźnicki   Izocyjanian 3-izocyjanianometylo-3,5,5-trimetylocykloheksylu – metoda oznaczania Sławomir Brzeźnicki     2-(2-Metoksyetoksy)etanol – metoda oznaczania Wiktor Wesołowski, Małgorzata Kucharska   4,4'-Metylenodianilina – metoda oznaczania Krystyna  Wróblewska-Jakubowska   Tlenek diazotu – metoda oznaczania Małgorzata Kucharska, Wiktor Wesołowski   Trichloronaftalen – metoda oznaczania Barbara Romanowicz   Chloroaceton. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Sławomir Czerczak, Grażyna Lebrecht   1,1-Dichloro-1-nitroetan – Dokumentacja proponowanych  wartości dopuszczalnych wielkości Andrzej Starek   Dinitrofenol – mieszanina izomerów. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Sławomir Gralewicz   (2-Metoksymetyloetoksy)propanol – Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Andrzej Starek   1-Metylo-2-pirolidon – Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Krystyna Sitarek   Pentafluorek bromu – Dokumentacja proponowanych  wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Konrad Rydzyński, Ewa Kuchowicz   Tetrafluorek siarki – Dokumentacja proponowanych  wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Konrad Rydzyński, Jolanta Gromadzińska   Sprawozdanie z działalności  Międzyresortowej Komisji do spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy w 2004   Indeks alfabetyczny opublikowanych artykułów Indeks alfabetyczny opublikowanych dokumentacji Indeks alfabetyczny opublikowanych metod Najczęściej występujące terminy i skróty Treść numerów 1(39)-4(42)

Izocyjanian cykloheksylu – metoda oznaczania
Sławomir Brzeźnicki

Metodę stosuje się do oznaczania stężeń izocyjanianu cykloheksylu w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych. Metoda polega na przepuszczeniu badanego powietrza przez filtr z włókna szklanego pokryty 1-(2-pirydylo)piperazyną, ekstrakcji powstałej pochodnej za pomocą mieszaniny acetonitrylu i sulfotlenku dimetylu oraz chromatograficznym oznaczaniu powstałego związku techniką wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją spektrofotometryczną (UV-VIS) lub spektrofluorymetryczną (FLD).
Oznaczalność metody wynosi 0,008 mg/m³ powietrza (detektor spektrofluorymetryczny).

Izocyjanian 3-izocyjanianometylo-3,5,5-trimetylocykloheksylu – metoda oznaczania
Sławomir Brzeźnicki

Metodę stosuje się do oznaczania stężeń izocyjanianu 3-izocyjanianometylo-3,5,5-trimetylocykloheksylu (diizocyjanianu izoforonu) w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych.
Metoda polega na przepuszczeniu badanego powietrza przez filtr z włókna szklanego pokryty 1-(2-pirydylo)piperazyną, ekstrakcji powstałej pochodnej za pomocą mieszaniny acetonitrylu i sulfotlenku dimetylu oraz oznaczaniu powstałego związku techniką wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją spektrofotometryczną (UV-VIS) lub spektrofluorymetryczną (FLD).
Oznaczalność metody wynosi 0,008 mg/m³ powietrza (detektor spektrofluorymetryczny).

2-(2-Metoksyetoksy)etanol – metoda oznaczania
Wiktor Wesołowski, Małgorzata Kucharska

Metodę stosuje się do oznaczania stężeń par 2-(2-metoksyetoksy)etanolu w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych.
Metoda polega na adsorpcji par 2-(2-metoksyetoksy)etanolu na węglu aktywnym, desorpcji mieszaniną dichlorometanu i metanolu oraz analizie chromatograficznej otrzymanego roztworu.
Oznaczalność metody wynosi 10 mg/m³ powietrza.

4,4'-Metylenodianilina – metoda oznaczania
Krystyna Wróblewska-Jakubowska

Metodę stosuje się do oznaczania zawartości 4,4'-metylenodianiliny (MDA) w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych.
Metoda polega na przepuszczeniu badanego powietrza przez filtr polipropylenowy FIPRO, ekstrakcji substancji za pomocą mieszaniny chloroform-metanol i oznaczaniu techniką wysokosprawnej chromatografii cieczowej z detekcją spektrofotometryczną (UV).
Oznaczalność metody wynosi 0,02 mg/m³.

Tlenek diazotu – metoda oznaczania
Małgorzata Kucharska, Wiktor Wesołowski

Metodę stosuje się do oznaczania stężeń tlenku diazotu w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych.
Metoda polega na izolacyjnym pobraniu powietrza do worków z tworzywa sztucznego, typu Tedlar® i bezpośredniej chromatograficznej analizie próbki gazowej.
Oznaczalność metody wynosi 18 mg/m³ powietrza.

Trichloronaftalen – metoda oznaczania
Barbara Romanowicz

Metodę stosuje się do oznaczania zawartości par i aerozoli trichloronaftalenu w powietrzu na stanowiskach pracy podczas przeprowadzania kontroli warunków sanitarnohigienicznych.
Metoda polega na zatrzymaniu par i aerozoli trichloronaftalenu na amberlicie XAD-2 i filtrze z włókna szklanego, wymyciu związku acetonem lub toluenem i analizie chromatograficznej otrzymanego roztworu.
Oznaczalność metody wynosi 0,5 mg/m³.

Chloroaceton. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Sławomir Czerczak, Grażyna Lebrecht

Chloroaceton jest bezbarwną cieczą o ostrym drażniącym zapachu, stosowaną przede wszystkim w przemyśle chemicznym, perfumeryjnym i farmaceutycznym. Znajduje także zastosowanie jako rozpuszczalnik oraz w produkcji fungicydów i herbicydów, a także jako dodatek do gazów bojowych, ponieważ ma silne właściwości drażniące błony śluzoe i skórę.
Chloroaceton wchłania się z dróg oddechowych przez nieuszkodzoną skórę. Wywiera działanie toksyczne, może nawet spowodować zgon. Związek ten w postaci par wykazuje silne działanie drażniące na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych oraz skórę. Kontakt ciekłego chloroacetonu ze skórą wywołuje bolesne owrzodzenia.
Wartość stężenia letalnego (LC₅₀) dla szczurów wynosi 996 mg/m³, wartość dożołądkowej medialnej dawki letalnej (LD₅₀) dla szczurów wynosi 100 mg/kg, natomiast dla myszy – 127 mg/kg. Chloroaceton wchłania się przez nieuszkodzoną skórę królików – dawka LD₅₀ wynosi 141 mg/kg masy ciała.
Wykazano, że w procesie indukcji nowotworów skóry u myszy chloroaceton działa jak inicjator procesu.
Nie znaleziono danych o toksyczności przewlekłej chloroacetonu, a także o jego rozmieszczeniu w ustroju i toksykokinetyce tego związku. Mechanizm działania chloroacetonu jest związany z jego właściwościami alkilującymi.
Istniejący w USA normatyw higieniczny chloroacetonu, który zaproponowano w ACGIH jako stężenie pułapowe, wynosi 3,8 mg/m³. W Polsce dotychczas nie ustalono wartości NDS chloroacetonu.
Przy ustalaniu wartości NDS chloroacetonu przyjęto fakt, analogicznie jak w ACGIH, że chloroaceton ma silne działanie drażniące na błony śluzowe oczu, drogi oddechowe oraz skórę i postanowiono przyjąć wartość stężenia 4 mg/m³ za stężenie pułapowe. Konieczne jest również oznakowanie tego związku literami „Sk”, co oznacza, że substancja wchłania się przez skórę oraz literą „I” oznaczającą substancję o działaniu drażniącym.

1,1-Dichloro-1-nitroetan – Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Andrzej Starek

1,1-Dichloro-1-nitroetan (DCNE) jest cieczą o przykrym zapachu, stosowaną do syntezy organicznej i jako środek do odymiania ziarna (fumigant). Związek ten jest substancją toksyczną, działającą drażniąco na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych oraz skórę. Wywiera również toksyczne działanie układowe, powodując rozległe zmiany patologiczne w układzie oddechowym, mięśniu sercowym, wątrobie i nerkach. Najmniejsze stężenie DCNE, które nie działa drażniąco na górne drogi oddechowe (NOAEL) w warunkach narażenia 204-godzinnego, wynosi 144 mg/m³.
Wykazano, że DCNE wywołuje mutacje powrotne u Salmonella typhimurium. Natomiast nie ma wyników badań nad kancerogennym działaniem i wpływem tego związku na rozrodczość.
Do obliczenia wartości NDS uznano wymienioną wyżej wartość NOAEL dla działania drażniącego górne drogi oddechowe za efekt krytyczny. Po zastosowaniu współczynnika niepewności równego 5 zaproponowano pozostawienie wartości NDS na dotychczas obowiązującym poziomie, tj. 30 mg/m³, a wartości NDSCh na poziomie 60 mg/m³ oraz oznakowanie związku literą „I” oznaczającą substancję o działaniu drażniącym.

Dinitrofenol – mieszanina izomerów. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Sławomir Gralewicz

Dinitrofenol (DNP) – mieszanina izomerów: 2,3- DNP, 2,4- DNP i 2,6-DNP z przewagą 2,4-DNP, jest stosowany w produkcji barwników, kwasu pikrynowego i pikraminowego, wywoływaczy fotograficznych i materiałów wybuchowych oraz jako pestycyd w rolnictwie i sadownictwie.
Dinitrofenol jest trucizną metaboliczną, a mechanizm jego działania toksycznego polega na rozprzęganiu fosforylacji oksydatywnej. Zawodowe narażenie na pary i pyły 2,4-DNP może wywoływać objawy wzmożonego metabolizmu. 2,4-DNP nie jest kancerogenem, nie wykazuje także działania genotoksycznego ani mutagennego.
Za podstawę wyliczenia wartości NDS dla 2,4-DNP przyjęto wartość LOAEL dla skutków metabolicznych. Wartość ta u człowieka wynosi 1,2 mg/kg/dzień. W warunkach narażenia drogą oddechową taką dawkę pracownik może wchłonąć, gdy stężenie 2,4-DNP we wdychanym powietrzu wynosi 10,5 mg/m³. Przyjmując współczynnik niepewności równy 16 (2 dla różnic we wrażliwości osobniczej, 2 dla przejścia z wartości LOAEL do wartości NOAEL, 2 dla różnicy w sposobie narażenia i 2 dla ekstrapolacji z narażenia średnioterminowego do przewlekłego), to wyliczona wartość normatywu będzie wynosiła 0,66 mg/m³. W związku z powyższym proponuje się przyjęcie stężenia 0,5 mg/m³ za wartość NDS dla 2,4-DNP. Przyjmując, że 2,4-DNP jest najbardziej toksycznym izomerem dinitrofenolu oraz, że udział tego izomeru w dinitrofenolu – mieszaninie izomerów jest dominujący, proponujemy przyjęcie dla dinitrofenolu – mieszaniny również takiej samej wartości NDS jaką zaproponowano dla 2,4-DNP.

(2-Metoksymetyloetoksy)propanol. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

Andrzej Starek

(2-Metoksymetyloetoksy)propanol (eter metylowy glikolu dipropylenowego, DGME) jest cieczą o stosunkowo wysokiej temperaturze wrzenia, stosowaną jako rozpuszczalnik organiczny i półprodukt do syntezy chemicznej.
Substancja ta odznacza się bardzo słabym działaniem toksycznym zarówno po podaniu jednorazowym, jak i powtarzanym. Efektami krytycznymi u ludzi i zwierząt są podrażnienia błon śluzowych, w tym górnych dróg oddechowych, a także depresja ośrodkowego układu nerwowego. Nie wykazano drażniącego działania tego związku na skórę oraz działania uczulającego.
DGME nie działa embriotoksycznie, fetotoksycznie i teratogennie. Nie ma danych dotyczących genotoksycznego i kancerogennego działania tego związku.
Wartość NDS obliczono na podstawie wyników doświadczeń na szczurach i królikach, w których wykazano działanie drażniące DGME i ustalono wartości: NOAEL równą 1200 mg/m³, NDS równą 240 mg/m³ i NDSCh równą 480 mg/m³. Zaproponowano również oznaczenie związku literą „I” oznaczającą substancje o działaniu drażniącym.
Obecnie nie ma podstaw do zaproponowania wartości DSB dla DGME.

1-Metylo-2-pirolidon. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Krystyna Sitarek

1-Metylo-2-pirolidon (NMP) jest bezbarwną, higroskopijną cieczą o zapachu amin, stosowaną jako rozpuszczalnik, zmywacz farb, środek do zawieszania pigmentów, półprodukt w przemyśle chemicznym oraz w przemyśle elektrycznym i elektronice. NMP należy do substancji nieklasyfikowanych pod względem toksyczności ostrej.
Głównymi objawami ostrego działania NMP w następstwie inhalacyjnego narażenia szczurów są: ataksja, pobudzenie, a następnie śpiączka. 1-Metylo-2-pirolidon należy do związków o słabym działaniu drażniącym, które dobrze przenikają przez skórę w warunkach in vitro – średnia stała przenikania wynosi 171 ± 59 g/m² h. NMP nie wykazuje działania mutagennego ani genotoksycznego, a także nie indukuje nowotworów u szczurów narażanych 2 lata na związek o stężeniach 40 i 400 mg/m³, należy natomiast do związków zaburzających rozwój prenatalny szczurów (wywiera działanie fetotoksyczne i embriotoksyczne). W państwach skandynawskich NMP zaliczono do grupy I B, tzn. związków prawdopodobnie zaburzających prokreację u ludzi.
W wyniku badania rozmieszczania znakowanego ¹⁴C lub ³H 1-metylo-2-pirolidonu u szczurów po jednorazowej iniekcji wykazano, że największe stężenie związku występuje w wątrobie. W organizmie ludzi (badania ochotników) NMP ulega przemianie do 5-hydroksy-N-metylo-2-pirolidonu, którego półokres wydalania z moczem wynosi 4 h.
W Polsce nie ustalono dotychczas wartości dopuszczalnych stężeń 1-metylo-2-pirolidonu w powietrzu środowiska pracy ani też w materiale biologicznym. W Unii Europejskiej 1-metylo-2-pirolidon znajduje się na liście substancji, których wartości NDS mają być ustalone w pierwszej kolejności (lista priorytetowa). W Stanach Zjednoczonych żadna z organizacji nie ustaliła wartości normatywów higienicznych środowiska pracy dla NMP.
Zaproponowano przyjęcie stężenia 120 mg/m³ za wartość NDS 1-metylo-2-pirolidonu, biorąc za podstawę wyniki badania 4-tygodniowego, w którym szczury narażano na związek o stężeniach: 1000; 500 i 100 mg/m3 przez 6 h dziennie, 5 dni w tygodniu. Przyjmując stężenie 500 mg/m³ za wartość NOEL NMP i współczynnik uwzględniający różnice międzygatunkowe = 2 oraz współczynnik związany z przejściem z badań krótkoterminowych do badań przewlekłych = 2, to wyliczona wartość NDS będzie wynosiła: 500 mg/m³ : 4 = 125 mg/m³.
Za wartość NDS 1-metylo-2-pirolidonu przyjęto stężenie 120 mg/m³, które powinno zabezpieczać przed szkodliwym działaniem NMP zarówno osoby bezpośrednio narażone, jak i ich potomstwo. Za wartość NDSCh 1-metylo-2-pirolidonu przyjęto stężenie 240 mg/m³ ustalone na podstawie działania drażniącego związku.

Pentafluorek bromu. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Konrad Rydzyński, Ewa Kuchowicz

Pentafluorek bromu (BrF5) jest bezbarwną lub jasnożółtą cieczą. Powyżej temperatury wrzenia (40,3 °C) występuje w postaci bezbarwnego gazu o ostrym, gryzącym zapachu i żrących właściwościach. Jest silnie reaktywny – reaguje ze wszystkimi znanymi substancjami chemicznymi z wyjątkiem azotu, tlenu i gazów szlachetnych; gwałtownie i wybuchowo reaguje z wodą i związkami organicznymi.
Pentafluorek bromu jest produkowany na skalę przemysłową w reakcji bromu i fluoru w temperaturze 200 °C w żelaznych lub miedzianych naczyniach. Jest stosowany w syntezach organicznych jako silny czynnik fluoryzujący, głównie do produkcji fluoropochodnych węglowodorów. Stosowany także jako utleniacz w paliwie rakietowym. W niewielkiej ilości powstaje podczas produkcji trójfluorku bromu. Narażenie na pary pentafluorku bromu występuje w procesie produkcji oraz przy stosowaniu substancji do syntez organicznych.
Kontakt ciekłego pentafluorku bromu lub jego par zekórą lub oczami powoduje głębokie, bolesne i długotrwałe oparzenia. Krótkotrwałe narażenie inhalacyjne na związek o dużych stężeniach powoduje poważne uszkodzenia w układzie oddechowym, podobne do uszkodzeń wywołanych narażeniem na fosgen. Krótkotrwałe narażenie na związek o małych stężeniach powoduje łzawienie i trudności w oddychaniu już po kilku minutach. Skutki narażenia na pary pentafluorku bromu w postaci obrzęku płuc mogą być oddalone w czasie o 24 do 48 h. Nie ma informacji w dostępnym piśmiennictwie o wielkości stężeń pentafluorku bromu, które powodują pojawienie się wymienionych objawów.
Pentafluorek bromu w warunkach narażenia zawodowego jest wchłaniany w drogach oddechowych. W płucach pod wpływem wody dysocjuje szybko do fluorowodoru i w tej postaci jest transportowany do wszystkich tkanek organizmu. Wydalanie jonów fluorkowych odbywa się z moczem.
W dostępnym piśmiennictwie nie ma informacji na temat badań dotyczących działania toksycznego pentafluorku bromu na zwierzęta laboratoryjne. Prezentowane dane eksperymentalne dotyczą trifluorku chloru, związku o podobnej reaktywności co BrF₅. Działanie obu tych substancji jest podobne, ponieważ w kontakcie z wodą tworzą kwas fluorowodorowy dysocjujący z wytworzeniem jonu fluorkowego, którego silna reaktywność jest przyczyną działania drażniącego, szczególnie silnego w miejscach kontaktu z substancją, a więc w drogach oddechowych, skórze i oku. W tkankach jon fluorkowy może m.in. powodować zaburzenia gospodarki wapniowej, niszczyć strukturę błon komórkowych przez wiązanie się z wapniem oraz ograniczać aktywność wielu enzymów.
Proponujemy przyjęcie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) dla pentafluorku bromu analogicznej do przyjętej dla fluorowodoru, czyli 0,5 mg/m³ oraz wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) równej 1 mg/m³, co ograniczy możliwość występowania objawów nadwrażliwości oskrzeli na fluorki nieorganiczne, w tym HF. Przyjęcie zaproponowanej wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego powinno zabezpieczyć pracowników przed działaniem drażniącym związku na układ oddechowy, skórę i oko oraz przed możliwością wystąpienia zmian kostnych.

Tetrafluorek siarki. Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Konrad Rydzyński, Jolanta Gromadzińska

Tetrafluorek siarki (SF₄) jest bezbarwnym, niepalnym gazem o zapachu podobnym do ditlenku siarki, aktywnym i żrącym. Gwałtownie reaguje z wodą, hydrolizując do kwasu fluorowodorowego i fluorku tionylu. Używany jest do produkcji materiałów wodoodpornych, smarów oraz niektórych pestycydów. Tetrafluorek siarki może powstawać w wyniku rozkładu termicznego heksafluorku siarki - związku wchodzącego w skład materiałów izolacyjnych stosowanych w kondensatorach, transformatorach, kablach i wyłącznikach.
Tetrafluorek siarki jest gazem silnie trującym, którego toksyczność jest porównywana z działaniem fosgenu.
Ostre narażenie szczurów na SF₄ o stężeniu 17,6 mg/m³ powodowało zaburzenia czynnościowe układu oddechowego, duszności oraz pojawienie się wydzieliny z nosa i apatię.
Tetrafluorek siarki został zaklasyfikowany jako substancja o działaniu silnie drażniącym układ oddechowy.
Wykazano związek między zawodowym narażeniem na fluorki i fluorowodór a występowaniem objawów podobnych do astmatycznych. U 8,1% badanej populacji narażonych na fluorki i fluorowodór występowały duszności i świszczący oddech, ustępujące w czasie wolnym od pracy. Wyliczone ryzyko wystąpienia objawów podobnych do astmatycznych, wynikające z nadwrażliwości oskrzeli na drażniące działanie fluorków w grupach o narażeniu 0,41 ÷ 0,80 mg/m³ i 〉 0,80 mg/m³, wynosiło odpowiednio 3,4 i 5,2.
Narażenie na tetrafluorek siarki o średnim stężeniu wynoszącym 1,16 mg/m³ (0,70 ÷ 1,64 mg/m³) pięciu ochotników przez 10 ÷ 50 dni (6 h/dzień, 5 dni/tydzień) nie wywoływało żadnych zauważalnych objawów. Narażenie na związek o większych stężeniach - średnio: 2,12; 2,23; 2,78; 3,46 i 3,89 mg/m³, powodowało objawy łagodnego podrażnienia skóry twarzy i oczu oraz błony śluzowej nosa. Nie odnotowano nigdy podrażnienia dolnych dróg oddechowych.
Aktywny fluorowodór w środowisku wodnym tworzy kwas fluorowodorowy i w konsekwencji fluorki. Istnieje wobec tego potencjalne niebezpieczeństwo, że przy długotrwałym narażeniu na SF₄ mogą wystąpić zmiany w układzie kostnym, charakterystyczne dla fluorozy.
Podsumowując przedstawione wyniki badań, proponujemy przyjąć wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) tetrafluorku siarki równą 0,5 mg/m³. Ze względu na drażniące właściwości kwasu fluorowodorowego proponuje się wprowadzenie dla tetrafluorku siarki wartości NDSCh równej 1 mg/m³. Wydaje się, że zaproponowane wartości powinny zabezpieczyć ludzi przed wystąpieniem objawów nadwrażliwości oskrzeli na fluorowodór, jak i przed działaniem drażniącym związku na skórę i błony śluzowe.