Czynnik ludzki w bezpieczenstwie pracy - Jak splacic "dlug czasowy" ? Autorzy: prof. dr hab med. Krzysztof Kwarecki, dr Krystyna Zuzewicz, Centralny Instytut Ochrony Pracy

Od wielu juz lat nadchodzi dzien zmiany czasu letniego na zimowy, by w pol roku pozniej byl to dzien zmiany czasu zimowego na letni. Za kazdym razem fakt ten budzi emocje, a opinia publiczna jest podzielona. Zmiany czasu maja swoich zwolennikow oraz zdecydowanych oponentow.

Poproszeni o komentarz dla jednego z programow radiowych, jako fizjolodzy przyrownalismy zmiane czasu o l godz. do skutkow przelotu samolotem na zachod np. na trasie Warszawa - Londyn. Taka zmiana czasu wydaje sie niezbyt uciazliwa, a nawet atrakcyjna. Pozniejsze niz zwykle wstanie z lozka pozwala na pelniejszy wypoczynek. Podobna bywa opinia osob zatrudnionych na zmianie porannej, zwyczajowo rozpoczynajacych prace o godzinie 06:00. W pierwszych dniach po zmianie czasu dysponuje sie pozornie wieksza rezerwa czasowa przed wyjsciem z domu.

Gdy przed laty komentowalismy skutki zmiany czasu zimowego na letni, uzylismy takze porownania z podroza lotnicza. Nastepnego ranka w ogolnopolskim dzienniku znalazl sie tytul „Z soboty na niedziele Polska znalazla sie o godzine blizej do Moskwy” i dalej nastepowal komentarz medyczny. Zbyt barwne porownania czasem moga byc zaskakujace. Podczas wykladow dla studentow medycyny, mowiac o skutkach biologicznych przelotow na wschod lub zachod dla czlowieka, uzywa sie skrotu mnemotechnicznego, ktory sprowadza sie do stwierdzenia, ze czlowiek o wiele lepiej toleruje przelot na zachod niz w kierunku przeciwnym. Kilkanascie lat temu spotykalo sie to jakby z wiekszym „zrozumieniem”, zas od kilku lat sluchacze nie widza w tym juz nic zabawnego.

Istnieje dosc powszechna opinia, ze lepiej toleruje sie zmiane czasu na zimowy. Przytaczane sa odczucia subiektywne co do wlasnego samopoczucia. Przed przeszlo 20 laty, w Anglii dokonano rejestracji liczby kolizji i wypadkow drogowych w kolejnych dniach po zmianie stref czasu. Okazalo sie, ze wyraznie wzrastala liczba wypadkow w ciagu tygodnia po zmianie czasu, glownie z zimowego na letni. Czy rzeczywiscie sa znane obiektywne przyczyny tlumaczace roznice w tolerancji zmian czasu zaleznie od kierunku tej zmiany - „na zachod” (czas zimowy) lub na „na wschod” (czas letni)?

W osrodkowym ukladzie nerwowym ssakow i czlowieka, w podwzgorzu (jadro nerwowe zlokalizowane ponad skrzyzowaniem nerwow wzrokowych), znajduje sie narzad zwany centralnym zegarem biologicznym. Zegar ten generuje wlasny rytm biologiczny o okresie nieco dluzszym niz 24 godziny. Przyporzadkowuje on swoj bieg czasowi astronomicznemu przez wplyw tzw. synchronizatorow rytmow biologicznych (glownie na przemiennosci dzien/noc, ale takze czynnikow socjalnych - czas pracy/wypoczynku/snu, pory przyjmowania posilkow itp.).

Przy synchronizacji zegara biologicznego ze wspomnianymi synchronizatorami organizm nasz precyzyjnie odlicza dobe 24-godzinna.

Zrozumiale jest wiec, ze latwiej znosimy wydluzanie doby powyzej 24 godzin (nasz zegar biologiczny ma przeciez tendencje do spozniania sie) niz jej skracanie („spieszenie” sie zegara).

Czy naszym subiektywnym odczuciom, ktorych przyczyny wyjasnilismy wczesniej, moga towarzyszyc obiektywne zmiany czynnosci naszego organizmu po zmianie czasu o -/+ 1 godzine? Wyniki rejestracji parametrow fizjologicznych przecza takiej mozliwosci.

Wyobrazmy sobie, ze zamiast o 1 godzine, jak to mialo niedawno miejsce, przesuniemy zegar o 3 godziny. Co sie wowczas zdarzy, jak sie bedziemy czuli?

W medycynie lotniczej od dawna znano skutki fizjologiczne przelotu samolotem odrzutowym ze zmiana kilku stref czasu1); okreslano je rownoznacznymi angielskimi terminami - jet lag, rzadziej jet pilot syndrome, desynchronosis, transmeridian syndrome. W jezyku polskim nie istnial odpowiednik tego stanu. Proponowane proby polskiego tlumaczenia terminow angielskich byly niezreczne i nie oddawaly sensu sprawy (np. skolowacenie po locie, zespol pilota odrzutowego). W fizjologii wysilku fizycznego znany jest termin dlug tlenowy. Oznacza on wysilek fizyczny. Dobrym przykladem jest bieg na 100 m (sprint), podczas ktorego rezerwy energetyczne pochodza ze zrodel uzyskanych na drodze przemian beztlenowych. Dopiero po zakonczeniu biegu rezerwy te sa odnawiane na najbardziej ekonomicznej drodze przemian biochemicznych z wykorzystaniem tlenu. „Dlug” zostaje zwrocony. Przez analogie, do artykulu niniejszego wprowadzono termin dlug czasowy dla skutkow przelotu samolotem ze zmiana stref czasu. Zegar biologiczny odlicza kolejnosc zdarzen fizjologicznych w ciagu doby. W srodku snu wydzielana jest praktycznie cala dobowa porcja melatoniny2) wydzielany jest hormon wzrostu, zas po obudzeniu obserwuje sie we krwi gwaltowny wzrost stezenia hormonow kory nadnercza (hormonow antystresowych). Od wczesnych godzin porannych wzrasta cisnienie tetnicze krwi, temperatura gleboka ciala, poprawia sie sprawnosc naszej pracy umyslowej. Prawie wszystkie czynnosci psycho-fizjologiczne wykazuja rytmiczne zmiany w ciagu doby - mozna wyroznic pore wystepowania maksimum i minimum czynnosci organizmu.

W definicji zdrowia podkresla sie fakt kolejnosci wystepowania po sobie maksimow i minimow poszczegolnych czynnosci fizjologicznych w ciagu doby w powiazaniu z jej porami - noca i dniem. Po przelocie do nowej strefy czasu, poszczegolne rytmy biologiczne zaczynaja sie przystosowywac do nowych warunkow naprzemiennosci dnia i nocy, pory aktywnosci spolecznej nowego miejsca pobytu. Przez pewien okres bedzie istnial dysonans pomiedzy odczuciem czasu rejestrowanym przez wewnetrzny zegar biologiczny a czasem astronomicznym nowego miejsca pobytu. Okres do uzyskania zgodnosci biegu wewnetrznego zegara biologicznego z czasem astronomicznym miejsca pobytu oznacza splacanie zaciagnietego podczas przelotu dlugu czasowego.

Stanowi dlugu czasowego moga - i niestety zwykle towarzysza charakterystyczne dolegliwosci, do ktorych najczesciej zalicza sie:

zaburzenia snu (utrudnione zasypianie, bezsennosc, samoistne wybudzanie sie w czasie snu, skrocenie czasu i pogorszenie jakosci snu),
uczucie zmeczenia fizycznego i psychicznego, oslabienie sily miesniowej, pogorszenie jakosci pracy umyslowej, utrudnienie w koncentracji, bole glowy, rozdraznienie,
utrata apetytu, czasem wzmozone laknienie o nietypowych godzinach, zaparcia lub potrzeba defekacji w nietypowych godzinach doby (L), np. w srodku nocy czasem biegunka.

Sprawa komplikuje sie, jako ze poszczegolne cechy fizjologiczne przystosowuja sie do nowej strefy czasu z rozna szybkoscia. Zalezy to takze od kierunku odbywania przelotu: na zachod lub wschod. Posluzmy sie kilku przykladami (tab.).

SZYBKOSC PRZYSTOSOWANIA SIE WYBRANYCH RYTMOW BIOLOGICZNYCH DO NOWEJ STREFY CZASU, PRZY ZMIANIE WIEKSZEJ NIZ 2 GODZINY W STOSUNKU DO CZASU MIEJSCA WYLOTU, min/dobe

Oceniany rytm biologiczny	lot na zachod	lot na wschod
Wydalanie z moczem amin katecholowych	135	90
- adrenaliny	90	60
- noradrenaliny	180	120
Sprawnosc pracy umyslowej	93	57
- koordynacja wzrokowo-ruchowa	52	38
- czas reakcji	150	74
Tetno	90	60
Temperatura gleboka ciala	60	39
Wydalanie z moczem hormonow kory nadnerczy	47	32
Srednia synchronizacja na dobe w minutach	88	56

Zapamietajmy: czlowiek przystosowuje sie latwiej do zycia i dzialania po locie ze wschodu na zachod - rytmy biologiczne adaptuja sie ze srednia szybkoscia 1,5 godziny/dobe (jest to pewne uproszczenie). Po locie z Warszawy do Nowego Yorku (6 godz. roznicy czasu) splacenie dlugu czasowego nastapi po okolo 4 dobach. Po locie z zachodu na wschod splacanie dlugu odbywa sie wolniej, tj. 1 godzine/dobe. Osiagniecie pelnej sprawnosci po przelocie z Nowego Yorku do Warszawy wymagac bedzie okolo 6 dob.

Sprawnosc czlowieka tak do pracy fizycznej, jak i umyslowej, zmienia sie po przekroczeniu wielu stref czasu. Sklania to biznesmenow i politykow (po przelocie) do niezbednej ostroznosci przy podejmowaniu decyzji. Jest to rowniez szczegolnie wazne w przypadku osob bioracych udzial w zagranicznych akcjach ratowniczych po masowych naturalnych kataklizmach (trzesienia ziemi, powodzie). Byl czas, gdy wiele uwagi poswiecono wojskom przerzuconym mostem powietrznym na Polwysep Arabski bioracym udzialu w akcji „Pustynna Burza”. Wtedy tez wprowadzono pewne procedury profilaktyczne przyspieszajace splacanie dlugu czasowego.

Podobne zjawiska, choc w gruncie rzeczy utrzymujace sie dluzej i przybierajace charakter przewlekly, towarzysza pracy zmianowej - nocnej. Dlatego w literaturze anglosaskiej wprowadzono termin industrial jet lag (zgodnie z nasza propozycja terminologiczna bylby to przemyslowy dlug czasowy). Przemyslowy dlug czasowy nie moze byc tak prosto splacony jak w przypadku dlugu lotniczego, gdyz u pracownika zmianowego istnieje dluzej utrzymujacy sie konflikt miedzy wskazaniami zegara biologicznego, a wskazaniami „dawcow czasu” astronomicznego. W naszym organizmie zachodza czynnosci metaboliczne jak w porze dnia, gdy tymczasem za oknem wszystko wskazuje, ze jest to ciemna noc.

Z punktu widzenia bezpieczenstwa pracy wieksza uwage nalezy poswiecac profilaktyce przemyslowego dlugu czasowego. Przede wszystkim nie nalezy dopuszczac do utrwalonego i glebokiego deficytu snu. Jak wskazuja statystyki medyczne, stan zdrowia stalych pracownikow zmianowych jest gorszy w porownaniu z pracownikami dziennymi. Nawet po przejsciu na emeryture gorszy stan zdrowia trwa nadal.

1) Co 15? dlugosci geograficznej czas zmienia sie o godzine, liczac od poludnika zerowego na godziny wczesniejsze w kierunku zachodnim i pozniejsze w kierunku wschodnim.

2) Melatonina - hormon gruczolu dokrewnego szyszynki - wydzielany do krwi w okresie snu odpowiada przede wszystkim za prawidlowy bieg wewnetrznego zegara biologicznego takze u czlowieka. Hormon dociera do komorek docelowych w osrodkowym ukladzie nerwowym i w innych okolicach ciala. Informuje o zmianie fazy ciemnej (nocy) na jasna (dzien) w otaczajacym nas srodowisku. Melatonina jest uzywana jako lek nasenny, ale takze jako przyspieszajacy adaptacje organizmu do nowej strefy czasu.