Ocena ryzyka - Metoda jakościowa

Ocena ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynniki chemiczne niemające ustalonych wartości normatywnych w przepisach krajowych może być przeprowadzona metodą opracowaną i rekomendowaną przez Komisję Europejską. Metoda ta jest szczegółowo omówiona w przewodniku nt.: Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy (2007), Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans.

Stosując tę metodę, należy uwzględnić:

podstawowe zagrożenie daną substancją chemiczną
skłonność do przedostawania się substancji do środowiska pracy
ilość substancji użytą w ocenianej operacji.

W zależności od tych zmiennych wyznacza się przewidywany poziom ryzyka zawodowego, stosując określone, przedstawione dalej zasady.

USTALENIE ZAGROŻENIA DLA ZDROWIA PRACOWNIKÓW

Na podstawie zwrotów wskazujących rodzaj zagrożenia (zwroty R), umieszczonych na etykiecie lub podanych w karcie charakterystyki, czynniki chemiczne należy sklasyfikować do pięciu kategorii zagrożenia – A, B, C, D i E. Kryteria klasyfikacji do poszczególnych kategorii na podstawie zagrożeń wynikających z właściwości toksycznych czynników chemicznych podano w tabeli poniżej.

Kategoria zagrożenia A
Zwroty określające zagrożenie wg Rozporządzenia MZ*			Zwroty określające zagrożenie wg CLP**
Numer zwrotu R	Nazwa zwrotu R		Numer zwrotu H	Nazwa zwrotu H
R36	działa drażniąco na oczy		H319	działa drażniąco na oczy.
R36/38	działa drażniąco na oczy i skórę
R38	działa drażniąco na skórę		H315	działa drażniąco na skórę
R65	działa szkodliwie; może powodować uszkodzenie płuc w przypadku połknięcia		H304	połknięcie i dostanie się przez drogi oddechowe może grozić śmiercią.
R67	pary mogą wywoływać uczucie senności i zawroty głowy		H336	może spowodować senność lub zawroty głowy
Wszystkie substancje nieoznakowane żadnymi zwrotami R odpowiednimi klasyfikującymi do grup B-E
Kategoria zagrożenia B
R20	działa szkodliwie przez drogi oddechowe		H332	działa szkodliwie w następstwie wdychania.
R21	działa szkodliwie w kontakcie ze skórą		H312	działa szkodliwie w kontakcie ze skórą.
R22	działa szkodliwie po połknięciu		H302	działa szkodliwie po połknięciu.
R20/21	działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą
R20/22	działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu
R20/21	działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu
R21	działa szkodliwie w kontakcie ze skórą		H312	działa szkodliwie w kontakcie ze skórą.
R22	działa szkodliwie po połknięciu		H302	działa szkodliwie po połknięciu.
R21/22	działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu
R22	działa szkodliwie po połknięciu		H302	działa szkodliwie po połknięciu.
Kategoria zagrożenia C
R23	działa toksycznie przez drogi oddechowe		H331	działa toksycznie w następstwie wdychania
R24	działa toksycznie w kontakcie ze skórą		H311	działa toksycznie w kontakcie ze skórą
R25	działa toksycznie po połknięciu		H301	działa toksycznie po połknięciu
R23/24	działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą
R23/24/25	działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu
R23/25	działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu
R24	działa toksycznie w kontakcie ze skórą		H311	działa toksycznie w kontakcie ze skórą
R25	działa toksycznie po połknięciu		H301	działa toksycznie po połknięciu.
R24/25	działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu
R25	działa toksycznie po połknięciu		H301	działa toksycznie po połknięciu
R34	powoduje oparzenia		H314	powoduje poważne poparzenia skóry i uszkodzenie oczu
R35	powoduje poważne oparzenia		H314	powoduje poważne poparzenia skóry i uszkodzenie oczu
R36	działa drażniąco na oczy		H319	działa drażniąco na oczy
R37	działa drażniąco na drogi oddechowe		H335	może spowodować podrażnienie dróg oddechowych
R38	działa drażniąco na skórę		H315	działa drażniąco na skórę
R36/37	działa drażniąco na oczy i drogi oddechowe
R36/37/38	działa drażniąco na oczy, drogi oddechowe i skórę
R37	działa drażniąco na drogi oddechowe		H335	może spowodować podrażnienie dróg oddechowych
R38	działa drażniąco na skórę		H315	działa drażniąco na skórę
R37/38	działa szkodliwie przez drogi oddechowe; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia
R41	ryzyko poważnego uszkodzenia oczu		H318	powoduje poważne uszkodzenie oczu
R43	może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą		H317	może powodować reakcję alergiczną skóry
R48/20	działa szkodliwie przez drogi oddechowe; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia		H373	może powodować uszkodzenie narządów <podać wszystkie znane narządy, których to dotyczy> poprzez długotrwałe lub narażenie powtarzane < podać drogę narażenia, jeśli udowodniono, że inne drogi narażenia nie stwarzają zagrożenia>.
R48/20/21	działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia		H373
R48/20/21/22	działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia		H373
R48/20/22	działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia		H373
R48/21	działa szkodliwie w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia człowieka w następstwie długotrwałego narażenia		H373
R48/21/22	działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażeni		H373
R48/22	działa szkodliwie po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia		H373
Kategoria zagrożenia D
R26		działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe	H330	wdychanie grozi śmiercią.
R27		działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą	H310	grozi śmiercią w kontakcie ze skórą.
R28		działa bardzo toksycznie po połknięciu	H300	połknięcie grozi śmiercią.
R26/27		działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą
R26/27/28		działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu
R26/28		działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu
R27		działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą	H310	wdychanie grozi śmiercią.
R28		działa bardzo toksycznie po połknięciu
R27/28		działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu	H300	połknięcie grozi śmiercią.
Rakotwórcza kat. 3, R40		ograniczone dowody działania rakotwórczego	Carc. 2; H351	podejrzewa się, że powoduje raka <podać drogę narażenia, jeżeli definitywnie udowodniono, że inna droga narażenia nie powoduje zagrożenia>.
R48/23		działa toksycznie przez drogi oddechowe; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia	H372	powoduje uszkodzenie narządów <podać wszystkie znane narządy, których to dotyczy> poprzez długotrwałe lub powtarzane narażenie <podać drogę narażenia, jeżeli udowodniono, że inne drogi narażenia nie stwarzają zagrożenia
R48/23/24		działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; stwarza poważnie zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia	H372
R48/23/24/25		działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia	H372
R48/23/25		działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu; stwarza poważnie zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia	H372
R48/24		działa toksycznie w kontakcie ze skórą; stwarza poważnie zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia	H372
R48/24/25		działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważnie zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia	H372
R48/25		działa toksycznie po połknięciu; stwarza poważnie zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia	H372
R60		może upośledzać płodność	H360F	może działać szkodliwie na płodność.
R61		może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki	H360D	może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki.
R62		możliwe ryzyko upośledzenia płodności	H361f	podejrzewa się, że działa szkodliwie na płodność.
R63		możliwe ryzyko szkodliwego działania na dziecko w łonie matki	H361d	podejrzewa się, że działa szkodliwie na dziecko w łonie matki
R64		może oddziaływać szkodliwie na dzieci karmione piersią połknięciu	H362	może działać szkodliwie na dzieci karmione piersią.
Kategoria zagrożenia E

Rak. kat. 3, R40		Rak. kat. 3, ograniczone dowody działania rakotwórczego	Carc. 2; H351	podejrzewa się, że powoduje raka <podać drogę narażenia, jeżeli definitywnie udowodniono, że inna droga narażenia nie powoduje zagrożenia>.
R42		może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową	H334	może powodować objawy alergii lub astmy lub trudności w oddychaniu w następstwie wdychania.
R43		może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą	H317	może powodować reakcję alergiczną skóry.
R42/43		może powodować uczulenie w następstwie narażenia droga oddechową i w kontakcie ze skórą
Rak. kat. 1, R45		może powodować raka	Carc. Cat. 1 lub 2; H350	może powodować raka <podać drogę narażenia, jeżeli definitywnie udowodniono, że inna droga narażenia nie powoduje zagrożenia>.
Muta. Kat. 2; R46		może powodować dziedziczne wady genetyczne	Muta. 1B; H340	może powodować wady genetyczne <podać drogę narażenia, jeżeli definitywnie udowodniono, że inna droga narażenia nie powoduje zagrożenia>.
Rak. Kat. 2; R49		może powodować raka w następstwie narażenia drogą oddechową	Carc. Cat. 2; H350i	wdychanie może spowodować raka.
Mut. Kat. 3, R68		możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia	Muta. 2; H341	podejrzewa się, że powoduje wady genetyczne <podać drogę narażenia, jeżeli definitywnie udowodniono, że inna droga narażenia nie powoduje zagrożenia.

* Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 sierpnia 2012 w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i ich mieszanin (DzU 2012, poz. 1018)
**Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Dz. Urz. UE nr L 353 z 31.12.2008 r., s. 1-1355 ze zm.

USTALENIE SKŁONNOŚCI SUBSTANCJI CHEMICZNEJ/ PREPARATU DO PRZEDOSTAWANIA SIĘ DO ŚRODOWISKA PRACY

Uwzględniając w przypadku cieczy jej temperaturę wrzenia (lotność) i temperaturę roboczą, a w przypadku ciał stałych – skłonność do tworzenia pyłów, należy dokonać klasyfikacji czynników chemicznych do trzech kategorii: wysoka, średnia lub niska skłonność przedostawania się do środowiska. Dane ułatwiające ustalenie poziomu skłonności przedostawania się substancji do powietrza na ocenianych stanowiskach pracy podano poniżej. W razie wątpliwości substancje klasyfikowane są do wyższej kategorii.

Rys. Poziomy lotności cieczy

Tabela. Kategorie zdolności ciał stałych do tworzenia pyłów

	Kategoria
niska	średnia	wysoka
substancje w formie granulek (kuleczek) bez skłonności do kruszenia; w czasie użytkowania nie tworzy się pył, przykład: granulat PCV, płatki wosku, nasiona, itp.	granulowane, krystaliczne ciała stałe; w czasie użycia tworzy się pył osiadający na powierzchniach, przykład: detergenty w proszku	proszki: drobny, miałki, o małym ciężarze właściwym; w czasie użycia tworzy chmury pyłu utrzymujące się przez parę minut, przykład: cement, sadza, kreda, itd.

USTALENIE ILOŚCI STOSOWANEJ SUBSTANCJI/PREPARATU

Po ustaleniu, jakie ilości substancji/preparatu chemicznego są wykorzystywane do produkcji na ocenianym stanowisku pracy, należy dokonać klasyfikacji do trzech kategorii: wysoka, średnia lub niska, korzystając z kryteriów podanych poniżej.

Tabela. Klasyfikacja czynników chemicznych według ilości użytej

Ilość czynnika chemicznego	Ilość użyta w procesie
mała	gramy lub mililitry
średnia	kilogramy lub litry
duża	tony lub metry sześcienne

USTALENIE POZIOMU RYZYKA ZAWODOWEGO

Wykorzystując trzy omówione zmienne – przewidywany poziom ryzyka w zależności od kategorii zagrożenia, skłonność do przechodzenia do środowiska oraz ilość użytej substancji – można wyznaczyć poziom ryzyka zawodowego z zastosowaniem zasad podanych w tabeli poniżej. Brane są pod uwagę cztery poziomy ryzyka, z których każdy jest połączony z odpowiednią strategią prewencji.

Kategoria zagrożenia A
		Lotność / Tworzenie pyłu
Stosowana ilość		Trudno lotne lub mała zdolność tworzenia pyłu			Średnio lotne	Średnia zdolność tworzenia pyłu	Łatwo lotne lub wysoka zdolność tworzenia pyłu
mała		1			1	1	1
średnia		1			1	1	2
duża		1			1	2	2
Kategoria zagrożenia B
	Lotność / Tworzenie pyłu
Stosowana ilość	Trudno lotne lub mała zdolność tworzenia pyłu			Średnio lotne		Średnia zdolność tworzenia pyłu	Duża lotność lub wysoka zdolność tworzenia pyłu
mała	1			1		1	1
średnia	1			2		2	2
duża	1			2		3	3
Kategoria zagrożenia C
		Lotność / Tworzenie pyłu
Stosowana ilość		Trudno lotne lub mała zdolność tworzenia pyłu			Średnio lotne	Średnia zdolność tworzenia pyłu	Duża lotność lub wysoka zdolność tworzenia pyłu
mała		1			2	1	2
średnia		2			3	3	3
duża		2			4	4	4
Kategoria zagrożenia D
			Lotność / Tworzenie pyłu
Stosowana ilość			Trudno lotne lub mała zdolność tworzenia pyłu		Średnio lotne	Średnia zdolność tworzenia pyłu	Duża lotność lub wysoka zdolność tworzenia pyłu
mała			2		3	2	3
średnia			3		4	4	4
duża			3		4	4	4
Kategoria zagrożenia E
W przypadku występowania substancji zaliczonych do poziomu ryzyka E niezależnie od pozostałych zmiennych ryzyko należy zaliczyć do ryzyka 4