Określanie warunków komfortu termicznego w pomieszczeniach za pomocą wskaźników PMV i PPD

Komfort termiczny jest obok min. jakości powietrza wewnętrznego, poziomu hałasu, czy np. wystroju wnętrza,  istotnym elementem pozytywnego odbioru otaczającego  środowiska, Z uwagi na stale wydłużający się czas spędzany, zarówno w życiu zawodowym, jak i pozazawodowym  w pomieszczeniach, w których warunki środowiska są  sztucznie kształtowane przez urządzenia klimatyzacyjne,  niezbędne jest zaprojektowanie parametrów powietrza  wewnętrznego w taki sposób, aby przebywanie w nich  nie prowadziło do zaburzeń zdrowotnych (np. zespół  chorego budynku; Sick Building Syndrome).  W artykule przedstawiono metodę oceny pomieszczeń  pod względem komfortu cieplnego, na podstawie  normy PN-EN ISO 7730:2006: Ergonomia środowiska  termicznego Analityczne wyznaczanie i interpretacji  komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania  wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego  komfortu termicznego. W sposób praktyczny zilustrowano prowadzenie takiej oceny na przykładzie  pomieszczenia biurowego.  


Wstęp

Komfort cieplny (termiczny) wyraża satysfakcję danej osoby (grupy osób) z warunków  termicznych środowiska w pomieszczeniach,  w którym osoba (osoby) ta przebywa [1],  Stan ten wynika z równowagi między ilością  ciepła wytwarzaną w organizmie w wyniku  przemian metabolicznych a stratami ciepła  z ciała do otaczającego środowiska [2],  Na skutek różnic biologicznych nie jest możliwe  zapewnienie komfortu cieplnego wszystkim  osobom przebywających w danym pomieszczeniu. Niemniej, dzięki odpowiednio zaprojektowanym systemom ogrzewania, wentylacji  i klimatyzacji, możliwe jest stworzenie optymalnych warunków termicznych, które przez  większość użytkowników będą odczuwane  jako komfortowe.  Jest to istotne, gdyż według danych GUS  w 2005 roku, 35,7 tys. osób w Polsce pracuje  w warunkach mikroklimatu zimnego i gorącego  [3], Przeważająca część społeczeństwa pracuje  w mikroklimacie umiarkowanym, a więc w środowisku, które powinno spełniać wymagania  komfortu.  

Wymiana ciepła pomiędzy organizmem człowieka a otoczeniem

Podstawę projektowania mikroklimatu  w pomieszczeniach stanowi wiedza z zakresu  procesów wymiany ciepła między organizmem  a otoczeniem. Wymiana ciepła w układzie  człowiek-otoczenie wynika ze współdziałania  szeregu czynników biorących udział w kształtowaniu bilansu cieplnego ciała człowieka,  którego celem jest zachowanie temperatury  wewnętrznej organizmu na stałym poziomie.  Do czynników tych należą: wydatek energetyczny, opór przewodzenia ciepła przez odzież,  temperatura powietrza, średnia temperatura  promieniowania, ciśnienie cząstkowe pary  wodnej oraz prędkość powietrza, które ujęte  są w równaniu bilansu cieplnego [1,2,4], Równanie to zostało stworzone w 1970 roku przez  Fangera i ma następującą postać [2]:
 S = M(1-η) + E₀+P + C + R + E
gdzie:
S- akumulacja ciepła
M- metaboliczna produkcja ciepła
η- sprawność ruchowa
E₀ - straty ciepła poprzez oddychanie
P,C, R- ilość ciepła wymienianego z otoczeniem na drodze przewodzenia, konwekcji i promieniowania
E - ilość ciepła wymienianego na drodze odparowania potu

W warunkach komfortu cieplnego równanie bilansu cieplnego przyjmuje wartość  „zerową" (S=0), co oznacza, że ilość ciepła  wytwarzana w organizmie jest w całości oddawana do otoczenia. Zachwianie stanu równowagi termicznej (S ≠ 0) prowadzi do wielu  niekorzystnych reakcji, m.in. ze strony układu  krążenia, ośrodkowego układu nerwowego,  czy zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej  (rys.1.).  Dodatnią wartość równanie komfortu  cieplnego przyjmie np. w przypadku zwiększenia wydatku energetycznego (ciężkości  wykonywanej pracy), stosowania odzieży  termoizolacyjnej o zbyt wysokiej wartości izolacyjności czy wzrostu temperatury środowiska.  Ujemną wartość równanie będzie miało m.in.  w przypadku zmniejszenia wydatku energetycznego czy niedostosowania, pod względem  izolacyjności, odzieży roboczej do warunków  termicznych środowiska pracy.  


Rys. 1 Wpływ temperatury na stan fizyczny i psychiczny człowieka [5]

Czynniki kształtujące poczucie komfortu cieplnego

W warunkach komfortu termicznego  (równowagi cieplnej organizmu), temperatura wewnętrzna (w stanie spoczynku)  utrzymuje się na stałym poziomie 37 ± 0,3 °C,  średnia ważona temperatura powierzchni  skóry wynosi 32-34 °C, a przepływ skórny  krwi pozostaje na umiarkowanym poziomie  [6], Dla lekko ubranego, pozostającego  w spoczynku człowieka, temperatura odczuwana jako komfortowa wynosi 23-26 °C,  przy wilgotności powietrza 50%, i jednakowej temperaturze ścian oraz powietrza.  W przypadku osoby rozebranej, temperatura  komfortowa sięga 28 °C, zaś w czasie wykonywania wysiłku fizycznego, stosowania  odzieży roboczej, szczególnie barierowej,  przebywania w pobliżu promienników ciepła,  jak również w sytuacjach stresowych, ulega  ona obniżeniu w stosunku do temperatury  komfortowej.  Poczucie komfortu bądź dyskomfortu  jest uzależnione od oddziaływania wielu czynników, które można podzielić na:  

• czynniki środowiskowe:
- temperatura powietrza
- prędkość powietrza
- wilgotność względna powietrza
- temperatura promieniowania powierzchni
- asymetria rozkładu temperatury w pomieszczeniu

• czynniki indywidualne:
- metabolizm
- aklimatyzacja
- izolacyjność cieplna odzieży.

Temperatura powietrza

Jest ona podstawowym parametrem powietrza wpływającym na odczucie komfortu cieplnego. Zbyt wysoka, może powodować wiele  istotnych zaburzeń psychofizjologicznych, które  przedstawiono na rys. 1. Wykazano, m.in. [5],  że ekspozycja na temperaturę wyższą niż 21 °C  powoduje spadek sprawność psychofizycznej  o ok. 6% w stosunku do temperatury neutralnej  (tj. 18-21 °C). W temperaturze przekraczającej  26 °C obserwuje się obniżenie poziomu uwagi,  spostrzegawczości i refleksu, zwłaszcza podczas  krótkiego, tj. poniżej 120-minutowego czasu  ekspozycji. W przypadku temperatur niższych  od komfortowych, dochodzi do zwężenia  naczyń krwionośnych, zwłaszcza kończyn,  co może powodować obniżenie temperatury  skóry nawet o 10 °C.  

Prędkość powietrza

Prędkość powietrza w pomieszczeniu wpływa na odczuwalną temperaturę oraz na rozkład ciśnienia w budynku [1,7], Z kolei na odczuwalny ruch powietrza ma wpływ różnica  między temperaturą skóry i powietrza, która  wraz ze wzrostem potęguje to nieprzyjemne  odczucie. Negatywny wpływ na poczucie  komfortu mogą mieć również lokalne wzrosty  prędkości powietrza, które są odczuwane jako  przeciągi. Odczucie przeciągu zależy od stopnia  turbulencji, również od stopnia temperatury  powietrza oraz powierzchni ciała wystawionej  na działanie przeciągu. Osoba oceniająca otoczenie jako ciepłe może przeciąg definiować  jako przyjemny wietrzyk, podczas gdy ta sama  prędkość powietrza może być odczuwana  jako nieprzyjemny przeciąg przez osobę, dla  której środowisko termiczne w pomieszczeniu  jest zimne.

Wilgotność względna powietrza

Wpływ wilgotności powietrza na odczucia  cieplne jest większy w warunkach wysokiej  temperatury powietrza, tj. gdy człowiek  jest eksponowany na temperaturę wyższą  od komfortowej, wyzwalającą intensywny  proces pocenia [1,7], Wysoka wilgotność (ok.  70%) nie tylko utrudnia odparowywanie potu  z powierzchni ciała, ale także sprzyja rozwojowi  bakterii i pleśni w pomieszczeniu. Z kolei niska  wilgotność w ogrzewanych pomieszczeniach  może prowadzić do wysuszenia śluzówki  nosa i skóry, oraz powodować bóle gardła  i głowy. Przyczynia się także do wzrostu stężenia zanieczyszczeń powierza. Ze względów  zdrowotnych wilgotność względna powinna  zawierać się w granicach 40-70%.  

Asymetria rozkładu temperatury w pomieszczeniu

Różnica temperatury w pomieszczeniu  (tzw. pionowy gradient temperatury wyrażający zmianę wartości temperatury wraz  z wysokością lub szerokością pomieszczenia,  °C/m) może być przyczyną odczuwanego zimna  na poziomie stóp lub głowy, podczas gdy dla  pozostałych części ciała warunki w pomieszczeniu będą komfortowe. Z tego powodu,  stopień asymetrii promieniowania cieplnego  nie powinien przekraczać 10°C, a temperatura  podłogi 24 °C (przegrzanie stóp może prowadzić do lokalnego rozszerzenia naczyń krwionośnych i w konsekwencji do obrzęków stóp,  a nawet zaburzenia systemu termoregulacji  organizmu, charakteryzującego się naprzemiennymi dreszczami i poceniem) [7],  

Izolacyjność odzieży

Istotny wpływ na komfort cieplny ma  izolacyjność odzieży roboczej oraz ochronnej  stosowanej na stanowiskach pracy, zwłaszcza  tzw. barierowej, ograniczającej w zasadniczy  sposób wymianę ciepła człowiek/środowisko  [6].  Ilość ciepła przekazywanego na drodze  przewodzenia przez odzież zależy od wielkości  powierzchni tej odzieży, gradientu temperatury  pomiędzy skórą a zewnętrzną powierzchnią  materiału oraz od wartości współczynnika  przewodzenia cieplnego zastosowanych  materiałów.  W miejsce jednostki m²K/W (stosowanej  do określenia oporu termicznego wszelkich  rodzajów materiałów) stosuje się jednostkę clo,  przeznaczoną specyficznie do opisu oporności  cieplnej odzieży. 1 clo określa izolację cieplną  odzieży wymaganą do zapewnienia tzw. standardowej osobie komfortu termicznego w pomieszczeniu, w którym temperatura powietrza  wynosi 21 °C, wilgotność 50%, a prędkość  przepływu powietrza 0,01 m/s. W układzie  SI, 1 clo odpowiada oporowi przewodzenia  wynoszącemu 0,155 m²K/W. Przykładowo,  najwyższą izolacyjnością charakteryzuje się  odzież Eskimosów (4 clo), wartość letniej  odzieży wynosi ok. 0,6 clo, a odzieży zimowej  - 1 clo.  


Aklimatyzacja


Aklimatyzacja zwiększa zdolność adaptacyjną organizmu do określonych warunków  termicznych środowiska, przez co zmniejsza  ryzyko wystąpienia szkodliwych skutków  zdrowotnych wynikających z pracy lub przebywania w niesprzyjających warunkach  temperaturowych otoczenia. Zmiany aklimatyzacyjne w środowisku gorącym dotyczą,  m.in. skórnego przepływu krwi oraz wydzielania i składu potu, w środowisku zimnym zaś  tempa przemian metabolicznych, grubości  tkanki podskórnej, czy przepływu w naczyniach  obwodowych [5,8],  


Ocena komfortu termicznego za pomocą wskaźników PMV i PPD

Podstawowymi i powszechnie stosowanymi  wskaźnikami oceny środowiska umiarkowanego są: PMV (Predictive Mean Vote) - przewidywana średnia ocena komfortu cieplnego oraz  PPD (Predicted Percentage of Dissatisfied)  - przewidywany odsetek niezadowolonych.  Wskaźniki te zostały zaproponowane przez  Fangera [2] i stanowią prostą i szybką metodę  do oceny komfortu cieplnego.  PMV jest wskaźnikiem służącym do wyznaczania tzw. przewidywanej średniej oceny środowiska termicznego w danym pomieszczeniu    i ma zastosowanie w przypadku spełnienia  następujących warunków:

• temperatura powietrza w analizowanym pomieszczeniu: 10-30 °C
• średnia temperatura promieniowania przegród (np. ściany zewnętrzne, stropy, okna) w pomieszczeniu: 10 - 40 °C
• prędkość powietrza w pomieszczeniu: 0-1 m/s
• ciśnienie cząstkowe pary wodnej w pomieszczeniu: 0-2700 Pa
• wydatek energetyczny osób przebywających w tym pomieszczeniu: 0,8 - 4,0 met (46,6-232,8 W/m²)
• izolacyjność termiczna odzieży osób prze bywających w pomieszczeniu: 0-2 clo.


Wyznaczenie wskaźnika PMV wymaga  obliczenia wymienionych powyżej parametrów  fizycznych analizowanego pomieszczenia, przy  uwzględnieniu wydatku energetycznego oraz  odzieży pracujących w nim osób. Uzyskaną  wartość PMV porównuje się następnie z 7-stopniową psychofizyczną skalą wrażeń cieplnych,  opracowaną przez Fangera:+3 gorąco;+2 ciepło; +1 lekko ciepło; 0 neutralnie (komfortowo);  -1 lekko chłodno; - 2 chłodno; - 3 zimno. Środowisko komfortowe pod względem mikroklimatu  (tzw. umiarkowane) zawiera się w przedziale   - 0,5<PMV<+0,5.

Dla danej wartości PMV można ponadto  określić wskaźnik PPD, tj. przewidywany  odsetek osób niezadowolonych, a więc oceniających zdecydowanie negatywnie badane  środowisko termiczne [1, 2, 3). W tym celu  wykorzystywany jest wzór lub wykres opracowany na podstawie badań 1300 osób [2,7],  a następnie przeniesiony do normy [9],  Z uwagi na indywidualne różnice w odczuwaniu mikroklimatu, nie jest możliwe, aby  wszystkie osoby przebywające w danym  środowisku, w którym stworzono warunki  komfortowe (tj. - 0,5<PMV<+0,5), zgodnie  oceniały je jako satysfakcjonujące. Analityczny  związek między udziałem niezadowolonych  PPD i PMV przedstawiono na wykresie (rys.2.).  Wynika z niego, że 90% osób przebywających  w pomieszczeniu, ocenia jego środowisko jako  komfortowe, dla pozostałych 10% jest ono  zimne (5%) lub gorące (5%) [2,9].


Rys. 2.  Przewidywany procent niezadowolonych PPD w funkcji przewidywanej oceny średniej PMV [2, 9]

Dyskomfort lokalny

Wskaźniki PMV i PPD wyrażają komfort  bądź dyskomfort (PPD) dla całego ciała,  a przecież może on dotyczyć tylko części  ciała (tzw. dyskomfort lokalny). Dyskomfort  lokalny odczuwają głównie osoby wykonujące  pracę o małej aktywności oraz ze skłonnością  do ziębnięcia określonych części ciała. Podczas  wykonywania bardziej intensywnych zajęć  lokalne odczucia dyskomfortu mają mniejsze  znaczenie [2,9],

Wskaźniki charakteryzujące dyskomfort  lokalny są zawarte w normie PN-EN ISO  7730:2006 (U) [11], Dyskomfort wywołany  przeciągiem jest określany za pomocą wskaźnika DR (Draught Rate), który określa odsetek  osób wrażliwych na ruch powietrza o większej  prędkości, oraz wskaźnika PD (Percentage  of Dissatisfied), określającego odsetek osób  niezadowolonych ze zmienności temperatury  powietrza wynika wraz ze zmiany wysokości  pomieszczenia lub asymetrii promieniowania  przegród, gdzie:

• różnice temperatury powietrza (np. pionowy gradient temperatury) - oznaczają pionową różnicę temperatury powietrza pomiędzy  głową siedzącego człowieka (wysokość 1,1 m)  a jego kostkami (0,3 m), (wykresy w normie  przedstawiają wartość PD w funkcji gradientu  temperatury powietrza)  

• asymetria promieniowania - ma miejsce  w przypadku występowania w pomieszczeniu  przegród o temperaturze różnej od temperatury powietrza. W tym przypadku użytkownicy  wykazują większą wrażliwość na asymetrię  promieniowania wywołaną przez cieplejsze  stropy lub zimne ściany (np. okna i ściany  zewnętrzne zimą). W normie zamieszczono  wykres oraz równania uwzględniające wartość  PD wywołaną przez te czynniki.  

Źródłem odczuwanego dyskomfortu w pomieszczeniach mogą być również oscylacje  parametrów powietrza w czasie pracy systemu  wentylacji i klimatyzacji, wśród których można  wyróżnić [9]:  

• zmiany temperatury powietrza - pojawiają się w przypadku możliwości regulowania  temperatury bezpośrednio w pomieszczeniu;  odczucie dyskomfortu powodują wahania  temperatury przekraczające 1 °C  

Pomiary i obliczenie wskaźnika PMV

Podstawą oceny środowiska w pomieszczeniach pod kątem komfortu termicznego  jest norma PN-EN ISO 7730:2006 (U) [9],  Na prawidłowe przeprowadzenie badań oraz  oceny komfortu termicznego w pomieszczeniach składają się trzy etapy.

Etap I

1. Ogólna ocena warunków pracy w pomieszczeniu na podstawie wywiadu z przedstawicielem służby bhp i pracownikami oraz  analizy warunków termicznych pracy i stopnia  jej intensywności (wydatku energetycznego, etap II p.1.)  


2. Pomiar parametrów mikroklimatu środowiska na analizowanym stanowisku (stanowiskach) pracy, tj.: temperatury powietrza  t_a, prędkości powietrza v_a, ciśnienia cząstkowego pary wodnej p_a, wilgotności względnej  powietrza RH, temperatury promieniowania  przegród oraz wyposażenia pomieszczenia t_r,    temperatury poczernionej kuli t_g Zestawy czujników do pomiarów parametrów powietrza  w środowisku jednorodnym przedstawiono  na rys. 3., natomiast w odniesieniu do środowiska niejednorodnego - 3 zestawy tych  czujników przestawiono na rys. 4.  

Rys. 3. Zestaw czujników do pomiaru wartości parametrów powietrza w warunkach jednorodnych: 1 – czujnik temperatury poczernionej kuli; 2 – czujnik suchej temperatury powietrza; 3 – czujnik temperatury powietrza w stanie wilgotnym

Rys. 4. Trzy zestawy czujników (por. rys. 3.) do pomiaru wartości parametrów powietrza w warunkach niejednorodnych

Etap II

1. Określenie (tabela B.1. normy [9]),  ewentualnie pomiar metabolicznej produkcji  ciepła (wydatku energetycznego) pracownika  na analizowanym stanowisku pracy.


2. Określenie (tabela C.1. normy [9]), ewentualnie pomiar izolacyjności cieplnej odzieży  ochronnej tego pracownika.  


3. Obliczenie (na podstawie zmierzonych  parametrów powietrza oraz danych uzyskanych w pkt. 1. i 2.) wskaźników komfortu:  PMV za pomocą zamieszczonego w normie  [9] równania lub programu, PPD na podstawie wykresu lub z równania (w przypadku  dyskomfortu lokalnego obliczane są również  wskaźniki DR oraz PD, zgodnie z wytycznymi  przedstawionymi w punkcie 6. normy [9]).  

Etap III

1. Porównanie obliczonego wskaźnika PMV  z wartościami skali odczuć termicznych w celu  orientacyjnej oceny subiektywnych odczuć  warunków komfortu termicznego (tab. 1.  normy [9]).


2. Porównanie obliczonych wskaźników  PMV i PPD z wartościami odniesienia zawartymi w normie [9],  


3. Przedstawienie wyniku przeprowadzonej oceny środowiska termicznego wraz  z ewentualnymi wskazówkami dotyczącymi  koniecznych modyfikacji, w celu zapewnienia  komfortu termicznego.  

Obliczanie wskaźników PMV i PPD na przykładzie pomieszczenia biurowego

Ocenę środowiska pracy pod kątem komfortu termicznego przeprowadzono w okresie  zimowym, w czterech pomieszczeniach  biurowych.  

Etap l

Na podstawie wywiadu przeprowadzonego  z przedstawicielem służby bhp i pracownikami  ustalono, że cztery badane pomieszczenia  mieszczą się w centralnej części budynku (nie  występuje ryzyko zmiany temperatury ścian,    jakie pojawia się w pomieszczeniach, gdzie  są ściany zewnętrzne) i posiadają system klimatyzacji (osoby tam przebywające nie mają możliwości otwierania okien). Wobec tego przyjęto,  iż warunki termiczne w pomieszczeniach  są utrzymywane na stałym poziomie przez cały,  8- godzinny dzień pracy, oraz że rozkład temperatur i prędkości powietrza w pomieszczeniach  jest jednorodny. Ponadto, wszyscy pracownicy  wykonują podobny rodzaj pracy, określany  w normie [9] jako praca biurowa. Na podstawie tych ustaleń uznano, że pomiary zostaną  przeprowadzone w 2 punktach pomiarowych  (w miejscu przebywania pracowników) w każdym z analizowanych pomieszczeń biurowych.  W punktach pomiarowych każdego pomieszczenia ustawiono odpowiednie czujniki (rys.  3.) do pomiaru parametrów powietrza. Po zakończeniu pomiarów uśredniono odczytane  wartości każdego z mierzonych parametrów.  W tabeli 1. przestawiono uśrednione wyniki z 1.  punktu w pomieszczeniu nr 1.  

Etap II

Na podstawę tabeli B.1 normy [9] określono  wydatek energetyczny (M) pracowników  analizowanych pomieszczeń, który wynosił  70 W/m2  Na podstawie tabeli C.1 określono średnią  wartość izolacyjności termicznej odzieży  pracowników przebywających w analizowanym pomieszczeniu (ld) jako równą  0,142 m2K/W.  Obliczenia wskaźników PMV oraz PPD  przeprowadzono za pomocą programu  zamieszczonego w normie [9], W tabeli 2.  przedstawiono przykładowo średnie wartości  wskaźników PMV i PPD.  



Etap III

Wartość obliczonego wskaźnika PMV  mieściła się w granicach komfortu: tj. - 0,5<  PMV<+0,5, zaś odsetek osób niezadowolonych z warunków środowiska termicznego  w pomieszczeniu wyniósł niecałe 6%, co potwierdziło, iż na analizowanych stanowiskach  pracy zostały spełnione warunki komfortu  cieplnego. Należy jednak zwrócić uwagę na niski poziom wilgotności względnej powietrza  w pomieszczeniu, który - według obliczeń  - wynosił RH = 34%. Zgodnie z postanowieniami normy PN-78/B-03421 [10], wilgotność  w pomieszczeniach biurowych powinna wynosić od 40 do 60%. Stąd, mimo wypełnienia  zaleceń dotyczących komfortu termicznego,    użytkownicy badanych pomieszczeń są narażeni na zaburzenia związane z niską wilgotnością powietrza, np. wysuszanie śluzówki nosa  czy wysychanie ust.  Z tego powodu w końcowym etapie badań  zwrócono uwagę przedstawicielom służby bhp  na potrzebę regulacji i zmiany parametrów  powietrza dostarczanego do pomieszczeń.


Podsumowanie


Przedstawiony artykuł dopełnia cykl publikacji zamieszczonych na łamach „Bezpieczeństwa  Pracy" [11,12] poświęconych metodom oceny  stanowisk pracy w mikroklimacie gorącym,  zimnym oraz umiarkowanym. Świadomość  potrzeby zapewnienia komfortu termicznego  na stanowiskach pracy jest jednak nadal w Polsce niewystarczająca, mimo że utrzymanie  komfortu termicznego, z uwagi na jego wpływ  na jakość i efektywność pracy, jest obecnie  priorytetowym wymaganiem stawianym  projektantom systemów wentylacji i klimatyzacji. Znajomość mechanizmów wymiany  ciepła między człowiekiem a środowiskiem  i podstawowych metod pomiarów środowisk  termicznych, jest niezbędna zarówno dla  specjalistów zajmujących się projektowaniem  instalacji wentylacyjnych, klimatyzacyjnych  i grzewczych w budynkach, jak i służby bhp  oraz inspekcji pracy nadzorujących miejsca  pracy pod kątem komfortu cieplnego.  


PIŚMIENNICTWO

[1] ASHRAE, HVAC Fundamentals Handbook, 2001
[2] P.O. Fanger Komfort cieplny, Arkady 1974
[3] Warunki pracy w 2005 r. GUS, Warszawa 2006
[4] K. Parson Human thermal environments. The effects of hot, moderate and cold environments on human health, comfort and performance. Taylor&Francis, 2003
[5] W. Z. Traczyk, A. Trzebski Fizjologia człowieka z elementami fizjologii klinicznej i stosowanej PZWL, Warszawa 2004
[6] S. Kozłowski, K. Nazar Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL Warszawa 1995
[7] L. Śliwowski Mikroklimat wnętrz i komfort cieplny ludzi w pomieszczeniach, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2000
[8] E. Śliwińska Komfort cieplny ludzi na chłodnych i termoneutralnych stanowiskach pracy, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1988
[9] PN-EN ISO 7730:2006(U): Ergonomia. Środowisko termicznie umiarkowane. Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego komfortu termicznego
[10] PN-78/B-03421: Wentylacja i klimatyzacja. Parametry obliczeniowe powietrza wewnętrznego w pomieszczeniach przeznaczonych do stałego przebywano ludzi
[11] I. Sudoł-Szopińska, A. Sobolewski, A. Chojnacka Ocena obciążenia termicznego pracowników za pomocą wskaźnika WBGT - aspekty praktyczne „Bezpieczeństwo Pracy" 10(421)2006,16-20
[12] I. Sudoł-Szopińska, A. Chojnacka Praktyczne aspekty oceny narażenia pracowników zatrudnionych w warunkach środowiska zimnego za pomocą wskaźników WCI i IREQ. „Bezpieczeństwo Pracy" 2(425)2007,16-19