Spis treści

Chloro(fenylo)metan. Dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Anna Kilanowicz, Andrzej Sapota s. 5   Propano-1,3-sulton. Dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego Jadwiga Szymańska, Barbara Frydrych   s. 39   Hydrochinon. Oznaczanie w powietrzu na stanowiskach pracy   Anna Jeżewska, Agnieszka Woźnica   s. 57  Fluorki. Metoda oznaczania fluorków we frakcji  wdychalnej i respirabilnej aerozoli  w środowisku pracy z zastosowaniem chromatografii jonowej   Małgorzata Szewczyńska,  Emilia Pągowska, Małgorzata Pośniak, Krystyna Pyrzyńska     s. 71   Metanol. Chromatograficzne oznaczanie w powietrzu środowiska pracy   Anna Jeżewska, Agnieszka Woźnica   s. 89   Respirabilna krystaliczna krzemionka: kwarc i krystobalit. Oznaczanie w powietrzu     na stanowiskach pracy metodą spektrometrii w podczerwieni (FT-IF), bezpośrednio na filtrach   Aleksandra Maciejewska, Małgorzata Król   s. 103

Chloro(fenylo)metan. Dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego  
Anna Kilanowicz, Andrzej Sapota s. 5

Chloro(fenylo)metan nazywany potocznie chlorkiem benzylu jest bezbarwną cieczą o ostrym oraz gryzącym (kłującym) zapachu. Jest produktem syntetycznym otrzymywanym w wyniku reakcji gazowego chloru z toluenem w obecności światła jako katalizatora (reakcja addycji rodnikowej). Produkcja chloro(fenylo)metanu jest wielkotonażowa. W 1995 r. chloro(fenylo)metan produkowano w 16 państwach. Nie ma informacji na temat produkcji tego związku w Polsce. W 2010 r. nie stwierdzono osób zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których stężenia  chloro(fenylo)metanu wynosiły powyżej obowiązującej wartości NDS(3 mg/m³). Chloro(fenylo)metan jest stosowany m.in. przy wytwarzaniu plastyfikatora ftalanu butylobenzylu, do produkcji benzylocelulozy. Związek jest półproduktem do wytwarzania barwników trifenylometanowych oraz garbników. Używany jest także do produkcji alkoholu benzylowego i jego pochodnych stosowanych w przemyśle: farmaceutycznym, chemicznym, perfumeryjnym i spożywczym. Narażenie zawodowe na chloro(fenylo)metan może występować podczas jego produkcji oraz stosowania.
Chloro(fenylo)metan wchłania się do organizmu z dróg oddechowych i z przewodu pokarmowego. W organizmie ulega sprzęganiu z glutationem oraz hydrolitycznej dechloracji i dalszej oksydacji do kwasu benzoesowego. Powstające metabolity są wydalane głównie z moczem (około 76% podanej dawki) w ciągu 72 h  po narażeniu. Pod względem ostrego działania toksycznego związek można zaliczyć do substancji toksycznych w wyniku narażenia inhalacyjnego i szkodliwych w przypadku połknięcia. Działa drażniąco na błony śluzowe górnych dróg oddechowych i oczu (ryzyko poważnego uszkodzenia oczu), a także na skórę. W badaniach na świnkach morskich wykazano także działanie uczulające związku. Głównym skutkiem narażenia zawodowego ludzi na chloro(fenylo)metan o dużym stężeniu  było działanie drażniące na oczy objawiające się pieczeniem i bardzo obfitym łzawieniem, któremu towarzyszył ból. Stwierdzano także częste przypadki zapalenia spojówek. U ludzi działanie drażniące chloro(fenylo)metanu na górne drogi oddechowe objawiało się stanami zapalnymi błon śluzowych. W badaniach na ochotnikach ustalono stężenia progowe podrażnienia oczu i nosa, które wynosiły odpowiednio: 41 i 180 mg/m³. Nietolerowane przez ochotników stężenie chloro(fenylo)metanu wywołujące działanie drażniące na oczy określono na poziomie 410 mg/m³. Badania epidemiologiczne przeprowadzone wśród pracowników zatrudnionych przy produkcji α-chlorowanych toluenów oraz chlorku benzoilu wykazały nadwyżkę zgonów z powodu raka płuc. W procesie tym występowało łączne narażenie na szereg różnych związków chemicznych, w tym trichloro(fenylo)metan uważany za związek rakotwórczy. Nie można więc ustalić związku między narażeniem na chloro(fenylo)metan a zwiększonym ryzykiem raka płuca u ludzi, mimo iż rakotwórcze działanie związku wykazano w badaniach doświadczalnych na zwierzętach.
Narażenie drogą inhalacyjną zwierząt doświadczalnych na pary chloro(fenylo)metanu o stężeniach większych niż 800 mg/m³ przez co najmniej pół godziny wywołało wzrost wydzielania śluzu w układzie oddechowym. U szczurów narażonych na związek o stężeniu 3300 mg/m³ przez 8 h stwierdzono ogniska krwotoczne w płucach, natomiast o stężeniach do 1100 mg/m³/7,5 h, stwierdzano odmę płucną. Stężenie chloro(fenylo)metanu powodujące u samców myszy Swiss zmniejszenie częstości oddechów o połowę (RD50) wynosi 88 mg/m³. U szczurów i chomików narażanych na chloro(fenylo)metan o stężeniu 530 mg/m³ przez 4 tygodnie wykazano objawy działania drażniącego związku na układ oddechowy (podrażnienie nosa, kichanie). Działania chloro(fenylo)metanu na układ oddechowy nie potwierdzono w długotrwałym (27 tygodni) narażeniu inhalacyjnym szczurów i świnek morskich na chloro(fenylo)metan o stężeniach do 148 mg/m³.
U narażanych gatunków zwierząt stwierdzono jedynie niewielkie zmiany we względnych oraz bezwzględnym masach narządów wewnętrznych: serca, śledziony, wątroby i nerek.
Na podstawie wyników badań w warunkach in vitro i in vivo stwierdzono, że związek wykazuje działanie mutagenne i klastogenne. Działanie rakotwórcze chloro(fenylo)metanu badano u myszy oraz szczurów po podaniu: dermalnym, podskórnym i dożołądkowym. U narażanych dermalnie myszy stwierdzono przypadki raka skóry przy braku nowotworów w grupie kontrolnej. U szczurów natomiast w miejscu aplikacji badanego związku obserwowano mięsaki. Chloro(fenylo)metan podawany dożołądkowo obu gatunkom zwierząt spowodował występowanie: brodawczaków i raków przedżołądka u myszy obojga płci, nowotworów komórek C tarczycy u samic szczurów oraz nowotworów przedżołądka u samców szczurów.
W Grupie Roboczej Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) uznano, że istnieje ograniczony dowód kancerogennego działania α-chlorowanych toluenów (w tym chloro(fenylo)metanu) i chlorku benzoilu u ludzi. Ponadto stwierdzono, że istnieje wystarczający dowód rakotwórczości chloro(fenylo)metanu u zwierząt doświadczalnych. W ogólnej ocenie uznano, że łączne narażenie na α-chlorowane tolueny i chlorek benzoilu jest prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi (grupa 2.A). W Unii Europejskiej chloro(fenylo)metan jest zaliczany do substancji rakotwórczych kategorii 1.B, czyli substancji mających potencjalne działanie rakotwórcze dla ludzi, przy czym klasyfikacja ta opiera się na wynikach badań przeprowadzonych na zwierzętach.
Brak jest danych dotyczących toksyczności rozwojowej chloro(fenylo)metanu oraz jego wpływu na rozrodczość u ludzi, natomiast w badaniach na zwierzętach uzyskano sprzeczne dane dotyczące potencjalnego działania embriotoksycznego związku.
Za krytyczne skutki działania chloro(fenylo)metanu uznano jego działanie drażniące na oczy oraz błony śluzowe górnych dróg oddechowych. Za podstawę do wyprowadzenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) dla chloro(fenylo)metanu przyjęto wyniki  dwóch różnych eksperymentów. W pierwszym badaniu wzięto pod uwagę stężenie chloro(fenylo)metanu równe 88 mg/m³  powodujące u myszy Swiss zmniejszenie częstości oddechów o połowę (RD50). Średnia wartość współczynnika uzależniającego wartość NDS od wartości RD50 wynosi 1/30, dlatego wyliczona wartość NDS to około 3 mg/m³. W drugim badaniu za podstawę do wyliczenia wartości NDS dla chlo-ro(fenylo)metanu przyjęto wyniki 104-dniowego eksperymentu na szczurach narażanych drogą pokarmową na dawki związku wynoszące: 0; 15 lub 30 mg/kg mc./dzień/3 dni/tydzień/104 dni. Dawkę 15 mg/kg mc./dzień przyjęto za wartość NOAEL, która następnie posłużyła do obliczenia równoważnego dla człowieka stężenia tego związku w powietrzu. Po zastosowaniu współczynników niepewności, zaproponowano przyjęcie stężenia 3 mg/m³ za wartość najwyższego stężenia dopuszczalnego (NDS)chloro(fenylo)metanu.
Ze względu na fakt, że chloro(fenylo)metan wykazuje właściwości drażniące na skórę oraz układ oddechowy,  ustalono również wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh). Zapropanowano przyjęcie stężenia 9 mg/m³ chloro(fenylo)metanu za wartość NDSCh.
Normatyw chloro(fenylo)metanu oznakowano literami: „Sk” – substancja wchłania się przez skórę, ze względu na wartość DL50 po podaniu na skórę szczura wynoszącą 1000 mg/kg mc., a także  „I” – substancja o działaniu drażniącym, „A” – substancja o działaniu uczulającym oraz Carc. 1B” –  związek rakotwórczy kategorii 1.B

Propano-1,3-sulton. Dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego
Jadwiga Szymańska, Barbara Frydrych   s. 39

Propano-1,3-sulton występuje jako bezbarwna  ciecz lub krystaliczne ciało stałe. Związek nie występuje jako produkt naturalny, lecz jest otrzymywany przez  odwodnienie  kwasu γ-hydroksy-propanosulfonowego. Propano-1,3-sulton jest związkiem chemicznym, który znalazł zastosowanie przy produkcji m.in.: barwników, żywic, przyspieszaczy wulkanizacji, fungicydów i insektycydów.
Narażenie zawodowe na propano-1,3-sulton dotyczy osób uczestniczących w procesie produkcji lub stosujących: detergenty, inhibitory korozji lub inne produkty powstałe z wykorzystaniem tej substancji.
Propano-1,3-sulton do organizmu wchłania się przez: układ oddechowy, pokarmowy  oraz skórę. Związek wykazuje bardzo silne działanie drażniące na błony śluzowe i skórę; jest zaliczany do substancji, które mogą wywoływać zmiany o charakterze uczuleniowym. Głównymi objawami ostrego zatrucia obserwowanymi u narażanych zwierząt są: apatia, duszność, biegunka, obrzęk mózgu oraz krwotoczny obrzęk płuc. W dostępnym piśmiennictwie nie ma danych dotyczących ostrego lub przewlekłego działania propano-1,3-sultonu na ludzi. Nie znaleziono również informacji dotyczących badań epidemiologicznych, które by wskazywały, że związek ten wywołuje nowotwory u narażanych pracowników.
Na podstawie wyników badań uzyskanych  w testach przeprowadzonych w warunkach in vitro i in vivo wykazano, że związek działa mutagennie  oraz  genotoksycznie.  Propano-1,3-sulton wykazuje również działanie rakotwórcze na zwierzęta. Główne nowotwory obserwowane u zwierząt dotyczyły mózgu i gruczołu mlecznego, a po podaniu na skórę – nowotwory w miejscu podania. Wyznaczona na podstawie danych na zwierzętach wartość ryzyka dla stężenia 0,0074 mg/m³ wynosiła 10-m³, a dla stężenia 0,00074 mg/m3 – 10-4.
Propano-1,3-sulton został zaklasyfikowany przez IARC (1999) do grupy 2.B, czyli czynników przypuszczalnie rakotwórczych dla ludzi. W ACGIH (2001) zaliczono ten związek do grupy A3., tzn. związków, dla których istnieją wystarczające dane potwierdzające ich działania rakotwórcze na zwierzęta doświadczalne, lecz  brak jest dowodów ich rakotwórczego działania na ludzi.
Międzyresortowa Komisja ds. NDS i NDN na posiedzeniu w dniu 26. 03. 2014 r. przyjęła stężenie 0,007 mg/m³ za wartość NDS dla propano-1,3-sultonu na poziomie ryzyka 10-3 oraz oznakowanie normatywu literami: „Carc. 1B” – substancja rakotwórcza kategorii 1.B oraz „Sk” – substancja wchłania się przez skórę.

Hydrochinon. Oznaczanie w powietrzu na stanowiskach pracy  
Anna Jeżewska, Agnieszka Woźnica   s. 57

W artykule przedstawiono metodę oznaczania hydrochinonu (HQ) w powietrzu na stanowiskach pracy z zastosowaniem wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) z detektorem diodowym (DAD).
Metoda polega na: pobieraniu próbek powietrza zawierającego hydrochinon na rurki wypełnione żelem  krzemionkowym z naniesionym kwasem siarkowym, desorpcji acetonitrylem i analizie chromatograficznej otrzymanego roztworu.
Analizę prowadzono w układzie faz odwróconych (faza ruchoma: acetonitryl: woda) z zastosowaniem kolumny Ultra C18.
Zakres pomiarowy wynosi 0,1 - 2 mg/m³ przy pobieraniu 20 l powietrza. Granica wykrywalności (LOD) metody wynosi 0,35 µg/m3, natomiast granica oznaczalności (LOQ) 1,04 µg/m3.
Opracowaną metodę oznaczania hydrochinonu zapisano w postaci procedury analitycznej, którą zamieszczono w Załączniku.

Fluorki Metoda oznaczania fluorków we frakcji wdychalnej i respirabilnej aerozoli  w środowisku pracy z zastosowaniem chromatografii jonowej  
Małgorzata Szewczyńska, Emilia Pągowska, Małgorzata Pośniak, Krystyna Pyrzyńska   s. 71

W artykule przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w celu opracowania nowej metody oznaczania fluorków we frakcji aerozolu w powietrzu na stanowiskach pracy. Metoda polega na: wyodrębnieniu frakcji respirabilnej i wdychalnej fluorków na filtrze i piance poliuretanowej z zastosowaniem próbnika typu I.O.M., ekstrakcji wodą dejonizowaną oraz analizie otrzymanego roztworu z zastosowaniem chromatografii jonowej. Metoda umożliwia oznaczanie fluorków w zakresie stężeń 0,005 ÷ 5 mg/m³ dla próbki powietrza o objętości 20 l.
Opracowana metoda została zapisana w postaci procedury analitycznej, którą zamieszczono w Załączniku.

Metanol. Chromatograficzne oznaczanie w powietrzu środowiska pracy  
Anna Jeżewska, Agnieszka Woźnica   s. 89

Na podstawie wyników przeprowadzonych badań opracowano metodę oznaczania metanolu w powietrzu na stanowiskach pracy z zastosowaniem chromatografii gazowej z detektorem płomieniowo-jonizacyjnym (GC-FID).
Metoda polega na adsorpcji metanolu na węglu aktywnym i desorpcji mieszaniną rozpuszczalników (disiarczek węgla, N,N-dimetyloformamid). Uzyskany roztwór jest analizowany chromatograficznie.
Metoda umożliwia oznaczanie metanolu w zakresie stężeń 10 - 200 mg/m³ dla próbki powietrza o objętości 5 l.
Opracowaną metodę oznaczania metanolu zapisano w postaci procedury analitycznej, którą zamieszczono w Załączniku.

Respirabilna krystaliczna krzemionka: kwarc i krystobalit Oznaczanie w powietrzu na stanowiskach pracy metodą spektrometrii w podczerwieni (FT-IR), bezpośrednio na filtrach
Aleksandra Maciejewska, Małgorzata Król s. 103 s. 57

W wyniku przeprowadzonych badań opraco-wano metodę oznaczania w powietrzu na stanowiskach pracy frakcji respirabilnych dwóch odmian krystalicznej krzemionki – kwarcu i krystobalitu pracy, z zastosowaniem techniki spektrometrii w podczerwieni.
Metoda polega na przepuszczeniu próbki badanego powietrza przez umieszczony w cyklonie filtr z polichlorku winylu (PVC) i bezpośrednim oznaczeniu kwarcu i krystobalitu w pyle osadzonym na filtrze. Metoda umożliwia oznaczanie kwarcu w zakresie stężeń  0,01 ÷  0,7 mg/m³ oraz  krystobalitu  w zakresie stężeń 0,03 ÷ 0,7 mg/m³ (podane wartości odnoszą się do próbek powietrza o objętości 700 l). Opracowaną metodę oznaczania kwarcu i krystobalitu zapisaną w postaci procedury analitycznej zamieszczono w Załączniku.