Czynniki biologiczne - Narażone grupy zawodowe źródło:  "Nauka o pracy: bezpieczeństwo, higiena i ergonomia" opracowanie: prof. dr hab. Jacek Dutkiewicz - Instytut Medycyny Wsi, Lublin

Szkodliwe czynniki bilolgiczne występują głównie w następujących środowiskach pracy:

• leczenie chorych ludzi i opieka nad nimi


• laboratoria mikrobiologiczne i analityczne


• hodowla i leczenie zwierząt


• hodowla roślin uprawnych


• przechowalnictwo i przetwórstwo surowców roślinnych i zwierzęcych


• leśnictwo i przemysł drzewny


• przemysł biotechnologiczny


• zbieranie i przetwórstwo odpadów, oczyszczanie ścieków


• praca w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy,      pracownicy wież chłodniczych)


• przemysł tekstylny


• przemysł maszynowy


• górnictwo


• praca z dziećmi i w instytucjach opieki społecznej


• praca przy której możliwy jest kontakt z materiałami, na których, najczęściej w wyniku długotrwałego przechowywania w środowisku wilgotnym, może występować obfity wzrost bakterii i grzybów.

Najbardziej narażeni na działanie czynników biologicznych są: pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów oraz pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego.

Pracownicy ochrony zdrowia i laboratoriów narażeni są głównie na czynniki zakaźne, a zwłaszcza na przenoszone przez krew wirusy pochodzenia ludzkiego, takie jak wirusy zapalenia wątroby typu B, C i G (HBV, HCV, HGV) oraz wirus wywołujący AIDS (HIV), [29]. Pracownicy z tych grup mogą być narażeni również na niektóre alergeny, np. alergeny zwierząt laboratoryjnych (zwłaszcza szczu-
rów), które są częstą przyczyną astmy, nieżytu nosa i zapalenia spojówek u pracowników zwierzętarni [24].

Pracownicy rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego narażeni są w czasie różnych prac (np. przy młóceniu zboża, karmieniu zwierząt, obróbce drewna) na kontakt z pyłami organicznymi pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, zawierającymi duże stężenia drobnoustrojów oraz wytwarzanych przez nie alergenów i toksyn. Może to powodować liczne choroby pochodzenia zawodowego o charakterze alergicznym i immunotoksycznym, takie jak: alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (AZPP), astma oskrzelowa, syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym, alergiczny nieżyt nosa, podrażnienie błon śluzowych, alergiczne zapalenie spojówek i skóry oraz w niektórych, rzadkich przypadkach nowotwory górnych dróg oddechowych, np. gruczolakorak nosa wywołany pyłem drzewnym. Hodowcy zwierząt i weterynarze narażeni są ponadto na zakażenie wirusami, bakteriami, grzybami, pierwotniakami i robakami wywołującymi choroby odzwierzęce (takie jak ornitoza, gorączka Q, leptospirozy, bruceloza, różyca, trychofytoza, toksoplazmoza), a rolnicy i ogrodnicy - na kontakt z alergenami i toksynami roślinnymi wywołującymi zapalenie skóry (dermatitis phytogenes), [4, 10, 20].

Wśród pracowników przemysłu biotechnologicznego znane są przypadki zawodowych uczuleń na enzymy proteolityczne bakterii stosowane do wyrobu środków piorących, na toksyny bakteryjne stosowane jako bioinsektycyd oraz na grzyby Aspergillus niger używane do produkcji kwasu cytrynowego [10, 24]. Ostatnie dziesięciolecia przyniosły burzliwy rozwój tego przemysłu z zastosowaniem metody rekombinacji kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) bakterii i grzybów, co jednak dzięki skutecznemu systemowi zabezpieczeń nie doprowadziło do pojawienia się niebezpiecznych mutantów ani wzrostu zachorowań wśród pracowników [1].

Pracownicy zbierający odpady komunalne oraz osoby zatrudnione przy przetwarzaniu tych odpadów w kompostowniach, wytwórniach biogazu i podobnych placówkach narażone są na wdychanie alergenów i toksyn wytwarzanych przez grzyby pleśniowe (zwłaszcza Aspergillus fumigatus), termofilne promieniowce i różne bakterie mezofilne [27]. Pracownicy oczyszczalni ścieków narażeni są na wdychanie aerozolu kropelkowego, który może zawierać różne bakterie i wirusy o działaniu zakaźnym, alergizującym i toksycznym, głównie bakterie Gramujemne i wytwarzane przez nie toksyny (endotoksyny, enterotoksyny białkowe).

Osoby pracujące w kontakcie z wodą (np. rybacy, nurkowie, hydraulicy, pracownicy wież chłodniczych, platform wiertniczych) narażeni są na zakażenie bakteriami legionelozy (Legionella spp.) powodującymi zapalenie płuc i gorączkę [14], a także amebami (Naegleria) powodującymi choroby centralnego układu nerwowego. Pracownicy tacy mogą być też narażeni na toksyny wytwarzane przez niektóre glony [2] i zwierzęta wodne.

Pracownicy zakładów przemysłu tekstylnego przerabiających surowce roślinne (bawełna, len, konopie) narażeni są na immunotoksyczne substancje pochodzenia drobnoustrojowego (endotoksyny, glukany) i roślinnego (taniny), [10, 26]. Pracownicy tego przemysłu zatrudnieni w zakładach przerabiających wełnę i jedwab narażeni są na wdychanie alergenów pochodzenia zwierzęcego [24]. Ostatnio zwrócono uwagę na zaskakujące, ale realne zagrożenie, jakie przedstawia dla pracowników szwalni wielokrotne używanie wydrążonych igieł, co może być przyczyną szerzenia się niebezpiecznych wirusów przenoszonych przez krew (HBV, HCV, HIV), [19].

Pracownicy zakładów przemysłu maszynowego narażeni są na endotoksyny i alergeny bakterii Gramujemnych, które rozwijają się obficie w zużytych olejach i emulsjach olejowo-wodnych, używanych do chłodzenia i smarowania maszyn. Bakterie te stanowią składnik tak zwanej "mgły olejowej" i występują w sąsiedztwie maszyn w wysokich stężeniach [4, 20]. Skutecznym środkiem profilaktycznym jest dodawanie do olejów lub emulsji efektywnych i zarazem bezpiecznych dla ludzi biocydów.

Górnicy narażeni są na wdychanie toksynotwórczych grzybów rozwijających się na drewnianych stemplach, a także na zakażenia normalnie nieszkodliwymi grzybami, które w gorącym i wilgotnym mikroklimacie kopalń uzjadliwiają się i powodują grzybice skóry, zwłaszcza stóp [25]. Wdychany pył mineralny upośledza czynność płucnego układu odpornościowego, zwłaszcza makrofagów, co ułatwia rozwój prątków (Mycobacterium tuberculosis, M. bovis, M. africanum, M. kansasii) oraz zwiększa zachorowalność na gruźlicę i mikobakteriozy płuc wśród górników [9].

Nauczyciele, wychowawcy i opiekunowie społeczni narażeni są na przenoszone drogą kropelkową wirusy pochodzenia ludzkiego, wywołujące choroby układu oddechowego [10]. Pracownicy domów opieki społecznej narażeni są również na zakażenie wirusami i bakteriami powodującymi choroby przewodu pokarmowego.

W ostatnich kilkudziesięciu latach udowodniono, że również pracownicy sfery kultury: konserwatorzy zabytków, bibliotekarze i archiwiści narażeni są na kontakt z alergizującymi i toksynotwórczymi bakteriami oraz pleśniami, które mogą się obficie rozwijać na zawilgoconych, starych książkach, rzeźbach, obrazach i murach [3, 10]. W wyniku narażenia, u pracowników tych mogą rozwinąć się choroby alergiczne i immunotoksyczne układu oddechowego (astma oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa, syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym), spojówek i skóry [6, 17, 18].

Biologiczne szkodliwości zawodowe stanowią bardzo ważny, chociaż wciąż niedoceniany problem medycyny pracy i zdrowia publicznego. Szacuje się, że w skali całego świata co najmniej kilkaset milionów ludzi narażonych jest w procesie pracy na działanie tych czynników. Problem ten występuje ze szczególną ostrością w krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej, gdzie rolnicy i przedstawiciele zbliżonych zawodów narażeni są podczas wykonywania różnych prac na zarażenie licznymi pasożytami i wdychanie szkodliwych bioaerozoli [9]. Również w wielu krajach strefy umiarkowanej notuje się znaczną liczbę przypadków chorób pochodzenia zawodowego wywołanych przez czynniki biologiczne. Dotyczy to również Polski, gdzie czynniki te są przyczyną większości chorób uznanych za zawodowe w populacjach rolników i pracowników służby zdrowia [30].