Jednym z instrumentów wpływających na ograniczenie występowania wypadków przy pracy i chorób zawodowych jest stosowanie już od dziesięcioleci m.in. w USA, Kanadzie i Australii, a także w większości krajów Unii Europejskiej (UE) stymulatorów ekonomicznych w ramach systemów ubezpieczeniowych. Stymulatory te, wbudowane w systemy finansowe ubezpieczenia wypadkowego, polegają na uzależnieniu wysokości składek na to ubezpieczenie od kosztów wypadków przy pracy i chorób zawodowych, wskaźników częstości ew. ciężkości wypadków w poszczególnych rodzajach działalności oraz przedsiębiorstwach. W
Polsce, elementy finansowo-ekonomiczne w postaci zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe występowały już w systemie ubezpieczeniowym po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. i funkcjonowały do 1951 r. Od tej pory obowiązujący w Polsce system ubezpieczeń społecznych nie uwzględniał już ekonomicznych stymulatorów poprawy warunków pracy [1].
Przemiany ustrojowe, jakie nastąpiły w Polsce w 1989 r., wpłynęły m.in. na uświadomienie konieczności wprowadzenia, w ramach reformy ubezpieczenia społecznego, bodźców ekonomicznych stymulujących poprawę warunków pracy w zakładach. Szczególną aktywność w promowaniu tych nowych rozwiązań wykazywał Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy, w którym opracowany został model zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe. Model ten w ramach prac Instytutu został eksperymentalnie sprawdzony w ponad 800 przedsiębiorstwach o różnym profilu działalności [2].
Zasada różnicowania składki znalazła się już w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązującej od 1 stycznia 1999 r. Podstawowe zasady oparte na rozwiązaniach opracowanych w CIOP-PIB zostały natomiast określone w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych [3, 4]. Szczegółowe zasady zawiera rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. [5].
Ogólne zasady różnicowania składek na ubezpieczenie wypadkowe
|
W poszczególnych krajach funkcjonują różne metody różnicowania składek na ubezpieczenie wypadkowe. Ponadto, między poszczególnymi krajami występują znaczne rozpiętości dotyczące zarówno wysokości przeciętnych składek na ubezpieczenie wypadkowe, jak i stopnia ich zróżnicowania. Rozpiętości w zakresie przeciętnej stopy procentowej składek na ubezpieczenie wypadkowe, wynoszą od 0,5% płacy (Taiwan) do 5% płacy (Urugwaj). W krajach UE przeciętne stopy procentowe składek na ubezpieczenie wypadkowe kształtują się od ok. 1,4% płacy w Austrii, Finlandii, Niemczech i Szwecji do 3,0% płacy we Włoszech (rys. 1) [6]. W poszczególnych krajach UE funkcjonują różne metody różnicowania składek na ubezpieczenie wypadkowe.
Rys. 1 Stopy procentowe składek na ubezpieczenie wypadkowe w wybranych krajach UE (wartości średnie)
Upraszczając można stwierdzić, iż w ubezpieczeniu wypadkowym funkcjonują dwa systemy ustalania składek:
• pierwszy, funkcjonujący w tych krajach UE, gdzie ubezpieczenie wypadkowe zarządzane jest przez firmy prywatne (np. Portugalia, Dania, Finlandia, Belgia, Grecja), a w ustalaniu wysokości składki podstawową rolę odgrywają prawa rynkowe
• drugi dotyczy zwłaszcza Francji, Hiszpanii, Niemiec, Szwajcarii oraz Włoch, gdzie ubezpieczenie wypadkowe funkcjonuje w ramach systemu ubezpieczeń społecznych.
Najbardziej dobitny przykład funkcjonowania prywatnego systemu ubezpieczeniowego stanowi ubezpieczenie wypadkowe w Portugalii, gdzie składki ustalane są zwykle na podstawie tak subiektywnych kryteriów, jak np. sytuacja finansowa przedsiębiorstwa, konkurencja w danej branży itp. W Danii z kolei, mimo funkcjonowania systemu różnicowania wysokości składek, istotną rolę odgrywa konkurencja między firmami ubezpieczeniowymi. System obowiązujący w Danii zachęca pracodawców do szukania – w pierwszej kolejności – firmy ubezpieczeniowej, która oferuje korzystniejszą składkę, w mniejszym zaś stopniu zachęca do poprawy warunków pracy. Wysokość składki w Danii jest ustalana w drodze negocjacji między pracodawcą a firmą ubezpieczeniową [7]. Inne rozwiązanie jest stosowane w prywatnym ubezpieczeniu wypadkowym w Finlandii, gdzie pracodawca decyduje czy wysokość składki ma być ustalana na podstawie średnich kosztów dla danego rodzaju działalności, czy na podstawie kosztów wypadków (ponoszonych przez firmę ubezpieczeniową) w danym przedsiębiorstwie [8]. Ubezpieczenie wypadkowe w Niemczech, a także m.in. we Francji, Hiszpanii, Szwajcarii i we Włoszech funkcjonuje w ramach systemu ubezpieczeń społecznych i jest zarządzane przez organizacje publiczne. Istotny element systemu ustalania składek w tych krajach stanowią taryfy składek, przedstawiające rodzaje działalności stanowiące tzw. wspólnoty ryzyka, którym przyporządkowywane są zarówno kategorie ryzyka, jak i wysokości procentowe składek. Kategorie ryzyka, przyporządkowane poszczególnym rodzajom działalności, charakteryzują pewien przeciętny poziom wypadkowości i zachorowalności na choroby zawodowe dla danej działalności jako całości, nie zaś poziom w konkretnym zakładzie pracy. Zróżnicowanie składek, przeprowadzane jedynie na podstawie kategorii ryzyka ustalonych dla poszczególnych rodzajów działalności, nie jest najczęściej dostatecznie motywujące. Różnicowanie wysokości składek na poziomie działalności ma więc głównie aspekt ekonomiczny, wpływając w konsekwencji na urealnienie cen towarów i usług. Stymulacja ekonomiczna jest umożliwiana dopiero dzięki odpowiedniemu systemowi podwyższania i obniżania składek zakładom pracy (płatnikom składek), w zależności od częstości, ciężkości i związanych z tym kosztów wypadków.
Zasady różnicowania składki na ubezpieczenie wypadkowe w Polsce
|
Zgodnie z nowymi uregulowaniami prawnymi składka na ubezpieczenie wypadkowe w Polsce będzie ustalana na rok składkowy obejmujący okres od 1 kwietnia danego roku do 31 marca roku następnego1.
Płatnicy składek podzieleni zostali na dwie grupy:
- zgłaszający do ubezpieczenia wypadkowego nie więcej niż 9 ubezpieczonych
- zgłaszający do ubezpieczenia wypadkowego, co najmniej 10 ubezpieczonych.
|
Dla wszystkich płatników składek zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego nie więcej niż 9 ubezpieczonych, stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe jest taka sama i wynosi 50% najwyższej stopy procentowej, ustalonej na dany rok składkowy dla grupy działalności.
Stopy procentowe dla grup działalności zostały określone w rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej. Zgodnie z załączoną tablicą najwyższa stopa procentowa składki wynosi obecnie 3,86%, w związku z czym płatnicy składek zgłaszający do ubezpieczenia społecznego nie więcej niż 9 ubezpieczonych opłacają od 1 stycznia 2003 r. składkę w wysokości 1,93% podstawy wymiaru składek.
Dla płatników składek zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego co najmniej 10 ubezpieczonych, stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe jest zróżnicowana. W tym celu płatnicy składek zostali przyporządkowani do określonych grup działalności, w zależności od rodzaju działalności wg Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), ujętej w rejestrze REGON podmiotów gospodarki narodowej. Zróżnicowanie składki będzie się odbywać dwuetapowo. W pierwszym etapie, obejmującym okres od 1 stycznia 2003 r. do 31 marca 2006 r., składka będzie zróżnicowana jedynie na poziomie działalności, natomiast w drugim etapie także na poziomie płatnika składek.
Grupy działalności z odpowiadającymi im kategoriami ryzyka oraz stopami procentowymi składki na ubezpieczenie wypadkowe ustala minister polityki społecznej.
Kategorię ryzyka dla grupy działalności ustala się w zależności od ryzyka określonego następującymi wskaźnikami częstości2. :
- poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem
- poszkodowanych w wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich
- stwierdzonych chorób zawodowych
- zatrudnionych w warunkach zagrożenia w razie przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.
|
Przyjęto, że wpływ każdego z wymienionych wskaźników częstości na ustalenie kategorii ryzyka dla danej grupy działalności, jest równy. Kategorię ryzyka dla grupy działalności ustala się na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego za trzy ostatnie lata kalendarzowe, dostępne w dniu 31 stycznia danego roku. Kategorię ryzyka dla grup działalności ustala się na okres nie dłuższy niż 3 lata składkowe. Do 31 marca 2007 r. najniższa stopa procentowa składki, ustalona dla grupy działalności, nie mogła być niższa niż 25% najwyższej stopy procentowej. Dla grupy działalności „górnictwo i kopalnictwo surowców energetycznych” została ustalona najwyższa stopa procentowa składki, wynosząca 3,86% podstawy wymiaru składek, w związku z czym najniższa stopa procentowa składki dla trzech grup działalności o najniższej, trzeciej kategorii ryzyka wynosi 0,97%.
_____________________________________
1 Pierwszy rok składkowy rozpoczął się wyjątkowo 1 stycznia 2003 r. w związku z wejściem w życie z tą datą ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz rozporządzenia w sprawie różnicowania stopy procentowej składki.
2 Wskaźniki częstości poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem oraz w wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich są obliczane na umowną liczbę 1000 pracujących. Wskaźniki częstości zatrudnionych w warunkach zagrożenia, w razie przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy oraz stwierdzonych chorób zawodowych, są obliczane na umowną liczbę 1000 zatrudnionych. Wymienione wskaźniki ustalane są odrębnie za pełny rok kalendarzowy dla grup działalności.
[1] Rzepecki J., Serafińska A. Nowy system ubezpieczenia wypadkowego w Polsce. „Bezpieczeństwo Pracy”, 12 (389), 2003
[2] Rzepecki J. Model zróżnicowanej składki na społeczne ubezpieczenie wypadkowe. „Bezpieczeństwo Pracy”, 5 (346), 2000
[3] Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. (t.j.Dz.U. 2007 nr 11 poz. 74) ze zm.
[4] Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. (Dz.U. nr 199, poz. 1673) ze zm.
[5] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie
społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków. (Dz.U. nr 200, poz. 1692)
[6] Aulmann H., Greiner D., Sokoll G. Die gesetzliche Unfallversicherung weltweit und ihre Entwicklung im Zeitraum von 1995 bis 1998. Die BG, 10, 1998
[7] Insurance againts Occupational Risks: a Common Core with Variants. Eurogip, European Forum, 1996
[8] Bailey S. Catalogue of Economic Incentive System for the Improvement of the Working Environment. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. Dublin, 1994
