Koszty następstw nieodpowiednich warunków pracy ponoszą zarówno osoby fizyczne, przedsiębiorstwa, jak i sektor publiczny, gdyż urazy spowodowane wypadkami zwiększają zapotrzebowanie na różne jego usługi, np. usługi służby zdrowia. W efekcie końcowym koszty te obciążają wszystkich obywateli jako podatników oraz jako konsumentów. W rezultacie wypadki powodują znaczne straty w gospodarce, których wysokość według szacunków Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy w Bilbao w „starych” krajach członkowskich UE wynosi od 2,6 do 3,8% PKB.
Według szacunków Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego (CIOP-PIB) w Polsce koszty niewłaściwych warunków pracy wynoszą od 17,4 do 21,75 mld zł, co stanowi od 1,7 do 2,1% PKB.
Aspekty ekonomiczne kształtowania warunków pracy mogą być analizowane zarówno na poziomie makroekonomicznym, jak i mikroekonomicznym. Prowadzone analizy powinny uwzględniać zarówno koszty wynikające z nieodpowiednich warunków pracy, jak i koszty działalności prewencyjnej. Istotną rolę ogrywają ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy, funkcjonujące głównie w formie zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe.
Znaczna część kosztów następstw niewłaściwych warunków pracy ponoszona jest przez całe społeczeństwo. Są to koszty, które w toku ewolucji systemów socjalnych różnych państw przenoszono z poszkodowanych i pracodawców na resztę obywateli. Koszty te są zatem w dużym stopniu kosztami ukrytymi i w związku z tym najmniej uświadamianymi przez społeczeństwo.
Koszty wynikające z nieodpowiednich warunków pracy można oceniać przede wszystkim przez pryzmat takich świadczeń wypłacanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), jak renty z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jednorazowe odszkodowania, zasiłki chorobowe, świadczenia rehabilitacyjne i inne. Świadczenia te wypłacane są z funduszu wypadkowego ZUS. Należy jednak podkreślić, iż niektóre świadczenia mające związek z pracą nie są objęte ustawą o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych i dlatego ich koszty, mimo że są pokrywane przez ZUS, nie są wyszczególniane. Dotyczy to np. kosztów zasiłków pogrzebowych oraz kosztów rehabilitacji leczniczej finansowanej przez ZUS w ramach tzw. prewencji rentowej. Koszty te podawane są jedynie całościowo, bez wyszczególnienia kosztów zasiłków pogrzebowych i kosztów rehabilitacji, będących następstwem wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Począwszy od 1 stycznia 2003 r., tj. daty wprowadzenia w życie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, kwoty świadczeń wypłacanych z funduszu ubezpieczenia wypadkowego ZUS kształtowały się na stabilnym poziomie. W 2006 r. ZUS wypłacił z tego funduszu łącznie około 4 mld 350 mln zł. Wśród wypłacanych świadczeń dominowały świadczenia rentowe obejmujące zarówno renty z tytułu niezdolności do pracy, jak i renty rodzinne, które stanowiły w latach 2003 – 2006 około 84% ogółu świadczeń wypłacanych z funduszu wypadkowego (tabela 1.).
Tabela 1. Świadczenia wypłacane z funduszu ubezpieczenia wypadkowego ZUS w latach 2003-2006
Związane było to z wypłatą około 270 tys. świadczeń rentowych rocznie oraz ich przeciętną wysokością, przewyższającą znacznie renty pozostałe, tj. z tytułu ogólnego stanu zdrowia. Wśród ogółu analizowanych rent około 50% stanowiły renty przyznane z tytułu choroby zawodowej, ponad 42% renty z tytułu wypadku przy pracy oraz ponad 7% renty z tytułu wypadku w drodze do i z pracy.
W latach 2003 – 2006 liczba nowo przyznawanych rent wypadkowych z tytułu niezdolności do pracy przejawiała silną tendencję spadkową. Ich liczba zmalała z 4364 w 2003 r. do 2981 w 2006 r. Na tendencję tę znaczny wpływ miały renty z tytułu wypadków w drodze do i z pracy, których w 2003 r. przyznano jeszcze 470, natomiast w 2004 r. już 242, a w 2005 r. zaledwie 46. Wszystkie te wypadki miały miejsce jeszcze w 2002 r., tj. przed wejściem w życie ustawy tzw. wypadkowej, natomiast przyznanie renty nastąpiło w latach następnych [3].
Liczba nowo przyznanych rent rodzinnych wypadkowych, podobnie jak rent wypadkowych z tytułu niezdolności do pracy, wykazywała także w ostatnich latach tendencję spadkową. Ich liczba zmniejszyła się bowiem z 734 w 2003 r. do 628 w 2006 r., tj. o 14,4%, głównie na skutek spadku liczby nowych rent przyznanych z tytułu wypadków przy pracy (z 534 w 2003 r. do 476 w 2006 r.) oraz w drodze do i z pracy. Kolejnymi znaczącymi świadczeniami wypłacanymi z funduszu wypadkowego ZUS były zasiłki chorobowe i jednorazowe odszkodowania.
Zasiłki chorobowe wypłacane są przez ZUS od pierwszego dnia niezdolności do pracy z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej w wysokości 100% wynagrodzenia. Kwoty wypłacanych zasiłków miały w latach 2003 – 2006 tendencję wzrostową, natomiast zaobserwowano spadek liczby wypłaconych jednorazowych odszkodowań powypadkowych, których liczba zmniejszyła się z 87,7 tys. w 2003 r. do 76,8 tys. w 2006 r. Jednocześnie wydatki przeznaczone na ten cel finansowane z funduszu wypadkowego zmniejszyły się. Uległa również zmniejszeniu przeciętna wysokość odszkodowania.
W ciągu czterech lat funkcjonowania nowego systemu ubezpieczenia wypadkowego, w latach 2003 – 2005 obserwowano wzrost dochodów funduszu ubezpieczenia wypadkowego przy jednoczesnym nieznacznym spadku wydatków z funduszu, natomiast w 2006 r. zanotowano nieznaczny spadek przychodów ze składek i wzrost wypłat świadczeń (o około 185 tys.), (tabela 2.).
Tabela 2. Przychody i wypłaty z funduszu wypadkowego ZUS w latach 2003-2006
[1] Informacja o świadczeniach pieniężnych z funduszu ubezpieczeń społecznych oraz o niektórych świadczeniach z ubezpieczenia społecznego. ZUS, Warszawa (lata 2003 do 2006)
[2] Ekonomiczne aspekty kształtowania warunków pracy. ZUS, niepublikowane, Warszawa 2007
[3] J. Rzepecki Składki i świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego ZUS – funkcjonowanie systemu. „Bezpieczeństwo Pracy” 11(422) 2006
[4] J. Rzepecki Badanie ekonomicznych skutków wdrażania systemów zarządzania BHP. Raport końcowy z realizacji zadania badawczego w ramach programu wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej”, CIOP-PIB, Warszawa 2007
