Składka na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych stanowi jeden z podstawowych składników kosztów bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie. Dzięki wprowadzeniu w życie zasad różnicowania stopy procentowej składek, opartych na rozwiązaniach opracowanych w CIOP-PIB wprowadzony został do polskiego systemu ochrony pracy ekonomiczny stymulator poprawy warunków pracy w przedsiębiorstwie 2).
W okresie od 1 stycznia 2003 r. do 31 marca 2006 r. różnicowanie składki dotyczyło jedynie grup działalności (np. górnictwa i kopalnictwa surowców energetycznych). Przepis dotyczący różnicowania składki na poziomie płatnika, przez jej odpowiednie podwyższanie i obniżanie w stosunku do składki dla grupy działalności ustalonej w rozporządzeniu, wszedł w życie od 1 kwietnia 2006 r. Zgodnie z nowymi uregulowaniami prawnymi składka na ubezpieczenie wypadkowe w Polsce jest ustalana na rok składkowy obejmujący okres od 1 kwietnia danego roku do 31 marca roku następnego.
Płatnicy składek podzieleni zostali na dwie grupy:
- zgłaszający do ubezpieczenia wypadkowego nie więcej niż 9 osób ubezpieczonych
- zgłaszający do ubezpieczenia wypadkowego, co najmniej 10 osób ubezpieczonych.
Dla wszystkich płatników składek, zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego nie więcej niż 9 osób ubezpieczonych, stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe jest taka sama i wynosi 50% najwyższej stopy procentowej, ustalonej na dany rok składkowy dla grupy działalności. W odniesieniu do płatników składek zgłaszających do ubezpieczenia wypadkowego co najmniej 10 osób ubezpieczonych stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe jest zróżnicowana. W tym celu płatnicy składek zostali przyporządkowani do określonych grup działalności, w zależności od rodzaju działalności wg Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), ujętej w rejestrze REGON podmiotów gospodarki narodowej. Grupy działalności z odpowiadającymi im kategoriami ryzyka oraz stopami procentowymi składki na ubezpieczenie wypadkowe ustala minister pracy i polityki społecznej.
Szczegółowe zasady ustalania kategorii ryzyka zarówno dla grup działalności, jak i płatników składek oraz różnicowania stopy procentowej składek określają rozporządzenia ministra pracy wymienione w przypisie
2).
Z prowadzonych przez Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy analiz dotyczących funkcjonowania systemu zróżnicowanej składki na społeczne ubezpieczenie wypadkowe wynika, iż:
- liczba 29 grup działalności stanowiących tzw. wspólnoty ryzyka jest niewystarczająca i nie uwzględnia w dostatecznym stopniu zróżnicowania ryzyka związanego z pracą
- przedziały wartości wskaźników częstości, stanowiące podstawę do ustalenia cząstkowych kategorii ryzyka według wskaźników częstości wypadków przy pracy, chorób zawodowych oraz pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia, zawarte w załączniku do rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z dnia 29 listopada 2002 r., oparte są na wskaźnikach z połowy lat dziewięćdziesiątych. W ostatnich latach wskaźniki te uległy istotnej zmianie, w związku z czym obowiązujące przedziały wartości wskaźników utrudniają prawidłową ocenę ryzyka dla potrzeb ubezpieczenia wypadkowego zarówno na poziomie grup działalności, jak i płatników składek [5].
Wymienione braki powodują, iż obecnie funkcjonujący w naszym kraju system zróżnicowanej składki na społeczne ubezpieczenie wypadkowe nie motywuje w oczekiwanym stopniu pracodawców do ponoszenia dodatkowych nakładów na poprawę warunków pracy w przedsiębiorstwach.
Przeprowadzona analiza wskazuje, iż zarówno na poziomie państwa, jak i poszczególnych przedsiębiorstw ponoszone są znaczące koszty związane z nieodpowiednimi warunkami pracy. Poprawa stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy może zmniejszyć te koszty i tym samym wpłynąć na zwiększenie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Dużą rolę ma tutaj do spełnienia ustawodawca, który przez odpowiednie regulacje prawne może stymulująco wpływać na działania pracodawców w kierunku zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym. W latach 2003 – 2006 zaobserwowano poprawę salda dochodów i wydatków funduszu ubezpieczenia wypadkowego, co było wynikiem z jednej strony dobrej koniunktury gospodarczej i związanego z nią wzrostu wynagrodzeń będących podstawą obliczania składek oraz poprawy w ściągalności składek przez ZUS, a z drugiej – zmniejszania kosztów świadczeń wypłacanych przez ZUS. W celu zwiększenia skuteczności działań prewencyjnych celowe jest wprowadzenie zmian zarówno w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jak i w nowym rozporządzeniu w sprawie różnicowania stopy procentowej składki.
Celowe wydaje się, aby zmiany w ustawie uwzględniały:
- objęcie zróżnicowaniem stopy procentowej składek także płatników zgłaszających do ubezpieczenia społecznego od 1 do 10 ubezpieczonych. Płatnicy ci byliby objęci zróżnicowaniem jedynie na poziomie grup działalności, co nie powodowałoby nałożenia na przedsiębiorstwa i ZUS dodatkowych zadań (rokroczne wysyłanie przez przedsiębiorstwa do ZUS sprawozdań ZUS IWA oraz przez ZUS do przedsiębiorstw decyzji w sprawie wysokości stopy procentowej składki)
- wprowadzenie możliwości obniżenia stopy procentowej składki dla płatników, którzy wdrożyli i utrzymują system zarządzania bhp
- zwiększenie nakładów ZUS na prewencję wypadkową wraz z określeniem dolnej ich granicy oraz rozszerzenie zakresu działań prewencyjnych finansowanych przez ZUS.
Celowe wydaje się, aby zmiany
w rozporządzeniu uwzględniały:
- zwiększenie zakresu zróżnicowania stóp procentowych składek między grupami działalności w stosunku do obecnie obowiązującego (od 0,67% do 3,60% podstawy wymiaru składek)
- zwiększenie liczby grup działalności z 29 do około 50-60 w celu lepszego uwzględnienia zróżnicowanego ryzyka zawodowego
- zmianę przedziałów wartości wskaźników częstości stanowiących podstawę do ustalenia cząstkowych kategorii ryzyka, według wskaźników częstości wypadków przy pracy, chorób zawodowych oraz pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia.
Byłoby celowe, aby zmiany te zostały wprowadzone w życie od 1 kwietnia 2009 r., kiedy zaczną obowiązywać nowe zasady róż- nicowania stopy procentowej składek dla płatników składek, według których składka ta może być podwyższana lub obniżana do 50% stopy procentowej składki (obecnie do 20%) ustalonej w rozporządzeniu dla grupy działalności, do której należy dany płatnik. Istotnym argumentem przemawiającym dodatkowo za proponowaną datą wprowadzenia zmian będzie nowa klasyfikacja działalności do celów statystyki GUS, która zacznie obowiązywać od 2008 r. W trzecim kwartale przyszłego roku będą też dostępne dane statystyczne GUS zawierające dane za 2007 r., niezbędne do ustalenia kategorii ryzyka dla grup działalności wg nowej klasyfikacji.
_______________________________________________
2) Podstawowe zasady różnicowania stopy procentowej składek, oparte na rozwiązaniach opracowanych w CIOP-PIB, zostały określone w ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Szczegółowe zasady zawierają: rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków (Dz.U. 2002 nr 200, poz. 1692) oraz zmieniające je rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej – z dnia 6 marca 2006 r. i z dnia 26 czerwca 2007 r.
[1] Informacja o świadczeniach pieniężnych z funduszu ubezpieczeń społecznych oraz o niektórych świadczeniach z ubezpieczenia społecznego. ZUS, Warszawa (lata 2003 do 2006)
[2] Ekonomiczne aspekty kształtowania warunków pracy. ZUS, niepublikowane, Warszawa 2007
[3] J. Rzepecki Składki i świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego ZUS – funkcjonowanie systemu. „Bezpieczeństwo Pracy” 11(422) 2006
[4] J. Rzepecki Badanie ekonomicznych skutków wdrażania systemów zarządzania BHP. Raport końcowy z realizacji zadania badawczego w ramach programu wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej”, CIOP-PIB, Warszawa 2007
[5] J. Rzepecki Badanie funkcjonowania systemu zbierania i analizy danych dla potrzeb zróżnicowania składki na ubezpieczenie wypadkowe. Raport końcowy z realizacji zadania badawczego w ramach programu wieloletniego pn. „Dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii Europejskiej”, CIOP- PIB, Warszawa 2007
