Biologiczne skutki pracy zmianowej źródło:  "Nauka o pracy: bezpieczeństwo, higiena i ergonomia" opracowanie: dr n. med. Krystyna Zużewicz - CIOP-PIB

Biologicznym skutkiem pracy zmianowej jest desynchronizacja wewnętrznych rytmów biologicznych. Polega ona głównie na zaburzeniu sekwencji czasowej występowania maksimów (akrofaz) rytmów endogennych człowieka. Przyczyną takiego stanu jest desynchronizacja zewnętrzna wymuszona podjęciem pracy w porze nocy.

W warunkach synchronizacji rytmów endogennych z fazami dnia i nocy, człowiek śpi w porze nocy, a aktywny jest w porze dnia. Odwrócenie tego porządku poprzez pracę w porze nocy i sen w porze dnia, jest przyczyną występowania objawów określanych jako zespół długu czasowego (ang. jet lag). Objawy te szybko przemijają, gdy zachodzi ostra desynchronizacja zewnętrzna, mająca miejsce np. w chwili rozpoczęcia pracy nocnej lub po przylocie do nowej strefy czasowej. Mają one charakter przewlekły przy wieloletniej pracy w systemie zmianowym, na zmianie nocnej.

Objawy subiektywne i obiektywne towarzyszące zespołowi długu czasowego:

• rozdrażnienie, zmieszanie


• zaburzenia snu


• obniżenie siły mięśmiowej


• zaburzenia perystaltyki jelitowej


• zaburzenia poczucia odległości i upływu czasu


• pogorszenie koordynacji wzrokowo-ruchowej  

W przypadku odbywania lotów z przekraczaniem wielu stref czasowych, objawy desynchronizacji zewnętrznej pojawiają się przy różnicy czasu co najmniej 2 godziny i są tym wyraźniejsze, im większa jest różnica czasu astronomicznego między miejscem wylotu a celu podróży oraz zależą od kierunku w jakim odbywał się przelot. W pracy zmianowej odpowiada to kierunkowi rotacji zmian; przelot ze wschodu na zachód można przyrównać do podjęcia pracy zmianowej, gdy zmiany zmieniają się zgodnie z kierunkiem zegara (zmiana ranna - popołudniowa - nocna), natomiast przelot z zachodu na wschód (o wiele gorzej tolerowany) odpowiada pracy zmianowej przy zmianach przebiegających przeciw kierunkowi zegara. Przemijanie objawów desynchronizacji zewnętrznej następuje po kilku dniach, co oznacza odzyskiwanie zgodności faz rytmów biologicznych z fazami synchronizatorów zewnętrznych (środowiskowych dawców czasu: dzień - noc, pory i częstość posiłków, hałas - cisza).

Praca zmianowa, zwłaszcza nocna, jest przyczyną występowania stanu przewlekłej desynchronizacji zewnętrznej. Przystosowywanie się faz rytmów endogennych do faz synchronizatorów zewnętrznych, odbywa się za każdym razem, gdy ma miejsce przejście ze zmiany rannej lub popołudniowej na nocną i odwrotnie.

Zaburzenia przebiegu rytmów okołodobowych człowieka polegają nie tylko na rozluźnieniu spójności fazowej między kilkoma rytmami, ale także na zmianie charakterystyk pojedynczych rytmów.

Wśród zleceń opracowanych podczas Konferencji Współpracujących ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) Ośrodków Zdrowia Pracujących (Pekin, Chiny 1994 rok) znalazł się zapis: „...Możliwość adaptacji do niekonwencjonalnego rytmu pracy jest osobniczo zróżnicowana. Starzenie się obniża zdolności adaptacyjne, w związku z czym nie zaleca się pracy trzyzmianowej dla żadnego pracownika powyżej 45 roku życia....”.

Osobnicze zróżnicowanie możliwości adaptacyjnych do pracy nocnej oznacza różną tolerancję pracy zmianowej i nocnej bez względu na wiek pracownika. Dobra tolerancja zmieniających się schematów czasowych aktywności życiowej (praca-wypoczynek-sen) przejawia się : obiektywnie – brakiem charakterystycznych zaburzeń zdrowotnych, subiektywnie - pozytywną postawą wobec systemu pracy i jego konsekwencji dla życia poza pracą. Występuje stosunkowo rzadko i dotyczy ok.10% populacji pracowników zmianowych. Zespół objawów świadczących o braku tolerancji pracy zmianowej/nocnej zestawiono poniżej.

Objawy braku tolerancji pracy zmianowej/nocnej
Zespół mało charakterystycznych dolegliwości/objawów wynikających z niemożności dostosowania się do wykonywania pracy nocnej i zmianowej w dłuższej skali czasu takich jak:

• zaburzenia snu, funkcji układu pokarmowego i sercowo-naczyniowego


• chroniczne zmęczenie, zaburzenia psychoneurotyczne


• zaburzenia funkcjonowania społecznego


• nasilenie palenia papierosów i spożywania używek, alkoholu, leków


• niechęć do dalszego wykonywania pracy zmianowej

Skutki pracy zmianowej najczęściej rozpatruje się w trzech podgrupach, jako :
o skutki socjologiczne
o skutki biologiczne
o skutki zdrowotne.
Skutki socjologiczne dotyczą życia pozazawodowego pracowników zmianowych, nocnych. Wykonywanie pracy w porze, gdy inni śpią i wynikająca z tego potrzeba snu w porze dnia, to niewątpliwe utrudnienie dla aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym i politycznym.

Skutki socjologiczne pracy zmianowej
Upośledzenie:

• udziału w życiu społecznym i politycznym
• korzystania z form wypoczynku(relaksu) zinstytucjonalizowanego
• aktywności pozazawodowej i towarzyskiej
• zycia rodzinnego

Praca w nocy przyczynia się do znacznego utrudnienia kontaktów rodzinnych. Czas przeznaczony na wypoczynek, po pracy na nocnej zmianie, oznacza skrócenie czasu poświęcanego rodzinie, dzieciom. Może to wpływać na osłabienie kontaktów z najbliższymi. Warunki zapewniające właściwy odpoczynek i sen w porze dnia, związane z eliminacją hałasu i odpowiednim zaciemnieniem pomieszczenia, mogą wymuszać ograniczenie aktywność pozostałych członków rodziny. Rezygnacja ze snu lub ograniczanie długości snu przez pracownika zmianowego nie poprawia tej sytuacji, gdyż często wywołuje u niego nerwowość, zniecierpliwienie i znużenie, sprzyjające ryzyku konfliktów rodzinnych.

Wśród skutków biologicznych pracy zmianowej należy podkreślić konieczność wykonywania pracy w porach doby, gdy natężenie procesów fizjologicznych jest obniżone, gdy sprawność umysłowa człowieka jest najniższa (fol. nr 8). Fakt ten stanowi podstawowy problem z punktu widzenia bezpieczeństwa pracy.

Skutki biologiczne pracy zmianowej

• wykonywanie pracy umysłowej w niewykorzystanych fazach rytmu okołodobowego
• niezgodność faz rytmów czynnośći fizjologicznych
  (trawienia i rytmów przewodu pokarmowego, nietypowe pory przyjmowania posiłków)
• zmiany charakterystyk rytmów okołodobowych (zwłascza w pracy nocnej), tj. amplitudy, akrofazy, okresu
• "niepełnowartość" snu

Problem pracy zmianowej jest problemem złożonym, gdyż na poprzednio wymienione skutki socjologiczne i biologiczne nakładają się skutki zdrowotne. Zajęcia zawodowe pracowników zmianowych nierzadko wykonywane są w stresorodnym środowisku pracy. Oba te czynniki łącznie wpływają niekorzystnie na stan zdrowia pracownika, obciążenie psychiczne, stopień nasilenia objawów klinicznych podmiotowych i przedmiotowych (fol. nr 9).

Stres psychologiczny i przeciążenie pracą prowadzą w swych skutkach do:
o braku satysfakcji zawodowej
o objawu „wypalania się”
o depresji
o zaburzeń snu
o zwiększonej częstości występowania chorób sercowo-naczyniowych w tym choroby wieńcowej i nadciśnienia tętniczego.

Schorzenia uładu pokarmowego	Zaburzenia snu
Bóle nadbrzusza, zgaga, zaburzenia perystaltyki jelitowej, choroba wrzodowa	Zmiany w wydzielaniu hormonów, zmiany w hypnogramach, różne postacie bezsenności, deficyt snu
Zaburzenia neuropsychiatryczne	Schorzenia uklładu krążenia
nerwice, stany lękowe, depresje, lekomanie	choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze

Na podstawie badań naukowych stwierdzono, iż zaburzenia czynności przewodu pokarmowego i zaburzenia metaboliczne występują u 25-75 % zatrudnionych w trybie zmianowym i tylko 10-25 % pracowników dziennych. Choroba wrzodowa występuje 2-8 razy częściej u pracowników zmianowych z pracą w nocy i rozwija się już po 5-6 latach zatrudnienia, zaś u pracowników dziennych dopiero po 12-14 latach.

W badaniach przeprowadzonych w końcu lat 90-tych stwierdzono, że u pracowników zmianowych ryzyko chorób układu krążenia jest większe o 40% w porównaniu z pracownikami dziennymi.

W ostatnich latach duże zainteresowanie ze względu na częste skojarzenie z chorobą wieńcową i występowaniem zaburzeń rytmu serca budzi zespół bezdechu nocnego (sleep apnea syndrome) - stan patologiczny charakteryzujący się występowaniem podczas snu krótkotrwałych (powyżej 10 s) okresów zahamowania oddychania, poprzedzonych zwykle głośnym chrapaniem.

Występuje on głównie u otyłych mężczyzn lecz wśród innych czynników ryzyka wymieniana jest praca nocna i zmianowa. Dla osób dotkniętych tą dolegliwością charakterystyczna jest senność w ciągu dnia i tendencja do mikrodrzemek.

Dla pracodawcy, następstwem negatywnych skutków pracy zmianowej jest wzrost absencji chorobowej, mniejsza wydajność pracy, ryzyko konfliktów personalnych.
Na nocnej zmianie stosunkowo częściej niż na zmianie dziennej zdarzają się wypadki, których przyczyną jest tzw. „błąd ludzki”. Liczba błędów popełnianych przez różne grupy zawodowe pracowników zmianowych wiąże się z porą doby, w jakiej jest wykonywana praca. Wykazano jej związek z krzywą dobowej zdolności do pracy zarówno fizycznej jak i umysłowej. Należy pamiętać, że błąd popełniony przez pracownika to nie tylko zagrożenie dla jego zdrowia czy gorszy efekt ekonomiczny produkcji. W pracach takich jak kontrola ruchu lotniczego, nadzór urządzeń elektrowni, transport substancji toksycznych czy wybuchowych, popełnienie błędu to zagrożenie dla życia wielu ludzi lub dla środowiska naturalnego. Przykładem mogą być dwie wielkie katastrofy elektrowni atomowych: Three Miles Island (USA, godz. 04:00) i Czarnobyl (Ukraina, godz. 02:23), oraz zakładów chemicznych w Bhopal (Indie, godz. 00:40). W chwili obecnej liczbę ofiar śmiertelnych ostatniej z wymienionych katastrof szacuje się na około 16 tys. osób.

Wyniki analizy wypadków wśród pracowników zmianowych, wskazują, że ryzyko zaistnienia wypadku i urazu w ciągu kolejnych nocy pracy zmianowej, jest o około 6% wyższe podczas drugiej nocy, o 17% wyższe podczas trzeciej nocy i o 36% wyższe podczas nocy czwartej (Folkard S., Akersted T.2004).

Całkowita eliminacja negatywnych skutków, jakie wywiera na pracownika praca zmianowa czy nocna, nie jest możliwa (fol. 10). Ograniczenie ich polega na poszukiwaniu kompromisu między mniejszym lub większym złem wynikającym ze stresu i niewłaściwych faz rytmów biologicznych. (fol. 11). Część przyczyn złej tolerancji pracy zmianowej zależy od warunków życia domowego wymagającego dostosowania do takiego trybu pracy.

Działania podejmowane przez pracodawców, fizjologów, lekarzy czy psychologów zmierzają w kierunku poprawy organizacji pracy, poprawy opieki zdrowotnej i popularyzacji wśród rodzin zasad prawidłowego żywienia, higieny snu i wypoczynku oraz problemów zdrowotnych dotyczących pracowników zmianowych.

Podejmując działania zmierzające do poprawy bezpieczeństwa pracy zmianowej (zwłaszcza nocnej) i lepszej tolerancji jej przez pracowników należy uwzględniać następujące fakty:

• najwięcej problemów z całej pracy zmianowej stwarza zmiana nocna, być może rozwiązaniem w pewnych sytuacjach byłoby zwiększenie liczby personelu zatrudnionego na tej zmianie
• szybka rotacja zmian (co kilka dni) uważana jest za lepszą w porównaniu z rotacją wolną. Wyraźnie preferuje się zmianę okresu pracy zgodnie z ruchem zegara: zmiana ranna - popołudniowa- nocna)
• zmiana ranna rozpoczynająca się o 06:00 wpływa na deficyt snu (zwłaszcza fazy REM) – lepiej, by rozpoczynała się godzinę później
• czas trwania zmiany może być wydłużony do 10–12 godzin, lecz należy uwzględnić narastające wówczas zmęczenie i zwiększone ryzyko wypadku
• czynniki, które mogą łagodzić skutki pracy zmianowej to: poprawa żywienia, prawidłowa higiena snu, lepsza profilaktyka i opieka zdrowotna, dostępność urządzeń rekreacyjnych
• znane są dowody świadczące o korzystnym działaniu jaskrawego światła na łagodzenie skutków pracy nocnej u pracowników zmianowych. Jednakże metoda fototerapii nie jest jeszcze rozpowszechniona.

 

Czynniki negatywnie wpływające na tolerowanie i powodzenie pracy zmianowej

• wiek powyżej 50. roku życia
• wykonywanie pracy zmianowej poza stałą pracą dzienną
• intensywne i pracochłonne zajęcia domowe(ważne u kobiet)
• chronotyp poranny(skowronek)
• skłonność do zaburzeń snu
• osobowość neurotyczna (introwersja)
• choroby psychiczne
• alkoholizm i narkomania
• przebyte i trwakące schorzenia przewodu pokarmowego
• padaczka
• cukrzyca
• choroby układu krążenia
• alergie