Zalecenia dotyczące wartości qi (ilości substancji niebezpiecznej) oraz wartości progowych Qi

Jako wartości qi należy przyjmować maksymalne ilości substancji, jakie mogą występować w danej instalacji.

Nie powinno się zatem w trakcie procedury kwalifikacji instalacji przyjmować średnich lub aktualnych ilości substancji w instalacji, lecz największe ilości, jakie mogą się tam znajdować, to znaczy np. ilość odpowiadającą pojemności instalacji (reaktora, zbiornika, magazynu – z uwzględnieniem obowiązujących, w tym wewnętrznych, przepisów dotyczących zasad napełniania zbiorników – np. obowiązujące ze względu na bezpieczeństwo poziomy napełniania).

Należy uwzględnić ilości substancji niebezpiecznych spełniających kryteria kwalifikacyjne, które mogą powstać w czasie utraty kontroli nad instalacją oraz w razie awarii.

Oznacza to, że dokonując kwalifikacji instalacji, już na tym etapie należy wykonać wstępną analizę najbardziej prawdopodobnych sytuacji awaryjnych, m.in. takich jak wzrost temperatury, ciśnienia, pożar, reakcje chemiczne między substancjami, produkty jakie mogą powstać w wyniku użycia określonych środków gaśniczych, itp.

W kontekście rozpatrywanego zalecenia warto odwołać się do katastrofy w Seveso w 1976 r., której przebieg i ciężkie skutki były bezpośrednim impulsem do przyjęcia przez UE odpowiednich przepisów dotyczących przeciwdziałania PAP – Dyrektywy Seveso z 1982 r. oraz obecnie obowiązującej Dyrektywy Seveso II (96/82/WE). W wyniku przebiegu niekontrolowanych procesów w reaktorze chemicznym w trakcie tej katastrofy powstała tetrachlorodioksyna (TCDD), która w normalnych warunkach nie występuje w procesie. Uwolnienie zaledwie ok. 2,5 kg 2,3,7,8-TCDD do otoczenia spowodowało ciężkie skutki zdrowotne, m.in. o charakterze rakotwórczym, teratogennym (rozrodczość) i mutagennym, środowiskowe oraz materialne.

W trakcie postępowania kwalifikacyjnego, łącznie z procedurą sumowania, oprócz substancji, należy uwzględniać także ich mieszaniny (preparaty).

Zalecenie to dotyczy mieszanin substancji toksycznych oraz ekotoksycznych, klasyfikowanych według zasad obowiązujących w Polsce na mocy obecnie obowiązujących przepisów (zob. dalej). Dotyczy to także mieszanin utleniających, wybuchowych i wszystkich kategorii łatwo palnych. W tym jednak przypadku właściwości mieszanin (w tym danej substancji z powietrzem oraz roztworów) należy określić doświadczalnie w postępowaniu indywidualnym.

W przypadku polichlorodibenzodioksyn (PCDDs) oraz polichlorodibenzofuranów (PCDFs) w trakcie postępowania kwalifikacyjnego, łącznie z procedurą sumowania, należy wyznaczać ekwiwalentne ilości tych substancji qi, stosując w tym celu przeliczniki uwzględniające stopień ich toksyczności.

Wspomniane przeliczniki zostały ustalone w Dyrektywie Seveso II oraz zamieszczone w przepisach krajowych – tabela 3 załącznika do rozporządzenia MG z 2006 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych (DzU nr 30, poz. 208).

Jeśli ilości substancji niebezpiecznych nie przekraczają 2% podanych wartości progowych, a ich lokalizacja w zakładzie zapewnia, że nie staną się przyczyną poważnej awarii, ilości te można pominąć w trakcie procedur kwalifikacyjnych, łącznie z procedurą sumowania.

Jeśli lokalizacja tych substancji występujących w zakładzie w ilościach nieprzekraczających 2% wartości progowych nie zapewnia, że nie staną się one przyczyną poważnej awarii, lub jeśli ilości danej substancji są większe od 2% odpowiednich wartości progowych – powinny być one uwzględniane (tzn. sumowane) przy obliczaniu całkowitej ilości danej substancji oraz podczas wykonywania procedury sumowania.

Należy przy tym zwrócić uwagę na to, do jakiej kategorii zagrożenia (ZZR lub ZDR) przeprowadzamy kwalifikację. Obu tym kategoriom instalacji niebezpiecznych odpowiadają dwie wartości progowe – mniejsza lub większa. Należy więc owe 2% odnosić do obu wartości progowych.

W kryteriach kwalifikacyjnych ustalono dla danej substancji lub klasy (kategorii) substancji dwie wartości progowe: mniejszą (dla kwalifikacji instalacji do kategorii ZZR) oraz większą (dla ZDR).

Oznacza to, że należy przyjmować odpowiednią wartość progową, w zależności od tego, jakie postępowanie kwalifikacyjne jest wykonywane. W odniesieniu do niektórych substancji zawartych w części 1 kryteriów kwalifikacyjnych, mniejszych wartości progowych nie ustalono. W takich przypadkach, przy kwalifikacji instalacji do kategorii ZZR, ilości tych substancji (mniejsze od większej wartości Qi) pomijamy. Dotyczy to także procedury sumowania.

W odniesieniu do substancji zawartych w tabeli 1 załącznika do rozporządzenia rozporządzenia MG z 2006 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych (substancje nazwane) zawsze stosujemy wartości progowe Qi ustalone w tej części kryteriów.

Powyższa zasada obowiązuje także wtedy, kiedy wartości qi/Qi substancji z tabeli 1 sumujemy z wartościami qi/Qi innych substancji, tak samo sklasyfikowanych w tabeli 2 kryteriów (np. T+, T, F+, itd.), lub jeśli substancja ta ma także inne klasyfikacje – gdy sumujemy jej qi/Qi z ilorazami qi/Qi substancji innych klas.

Jeżeli substancja ujęta w części 2 kryteriów kwalifikacyjnych ma kilka klasyfikacji, w przypadku wykonywania procedury sumowania qi/Qi,należy przyjmować wartość progową Qi sumowanej substancji odpowiadającą aktualnie sumowanej klasie.

Oznacza to, że jeśli np. dana substancja jest zaklasyfikowana do klasy (kategorii) bardzo toksycznych (T+), której przypisano wartości progowe 5/20 t, a jednocześnie jest np. skrajnie łatwo palna (F+) – wartości progowe 10/50 t, oraz niebezpieczna dla środowiska (N, R50) – wartości progowe 100/200 t, to w procedurze sumowania, w zależności od aktualnego wariantu sumowania, należy stosować dla tej substancji jej wartości progowe ustalone dla T+ w przypadku sumowania qi/Qi, substancji bardzo toksycznych oraz toksycznych; dla F+w przypadku sumowania qi/Qi, substancji utleniających, wybuchowych i palnych oraz dla N, R50 w przypadku sumowania qi/Qi, substancji niebezpieczna dla środowiska.

Zalecenia w sprawie praktycznego stosowania kryteriów kwalifikacyjnych

Postępowanie mające na celu identyfikację niebezpiecznej instalacji składa się z następujących etapów:

1. klasyfikacja substancji do określonej kategorii (klasy) substancji niebezpiecznych (lub do kilku kategorii równocześnie)
2. ustalenie odpowiednich wartości progowych Qi (mniejszej i większej), zgodnie z tabelami zawartymi w kryteriach kwalifikacyjnych (Dyrektywa Seveso II, rozporządzenie MG z 2006 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych (DzU nr 30, poz. 208)
3. właściwe postępowanie identyfikacyjne:
1. porównanie ilości danej substancji niebezpiecznej qi z odpowiednimi wartościami progowymi Qi – mniejszą oraz większą – najmniejszymi w przypadku zaliczenia danej substancji do kilku kategorii (klas) równocześnie, lub
2. wykonanie procedury sumowania qi/Qi, z zachowaniem zasad dotyczących wielkości qi oraz Qi opisanych w poprzednim punkcie.

Zasady wykonywania procedury sumowania

Procedura sumowania ilorazów qi/Qi jest jedną z istotnych procedur postępowania kwalifikacyjnego instalacji, w których występują substancje niebezpieczne. Stosownie do zapisów zawartych w rozporządzeniu MG z 2006 r. w sprawie kryteriów kwalifikacyjnych, procedurę tę należy stosować, jeśli ilości indywidualnie rozpatrywanych substancji niebezpiecznych nie przekraczają wartości progowych ustalonych dla danej substancji (klasy/kategorii substancji).

Zasady sumowania ilorazów qi/Qi sformułowane w postanowieniach przepisów polskich oznaczają ewentualność wielokrotnego wykonania tej procedury. Przedstawimy te niezbędne warianty sumowania.

Ze względów pragmatycznych sumowanie wielkości qi/Qi należy rozpocząć od sprawdzenia, czy daną instalację należy zakwalifikować do kategorii dużego ryzyka (ZDR). W tym celu jako mianownik w ilorazach qi/Qi należy zastosować większe wartości progowe Qi z tabeli 1 i tabeli 2 kryteriów kwalifikacyjnych, zachowując przy tym zasady dotyczące qi oraz Qi omówione wcześniej

Zgodnie z wymaganiami omawianych przepisów sumowanie qi/Qi w odniesieniu do instalacji kategorii ZDR wykonujemy według następujących trzech wariantów:

1. Wariant pierwszy: Sumujemy ilorazy qi/Qi łącznie dla substancji i preparatów klasyfikowanych na podstawie właściwości toksycznych, tj.: bardzo toksycznych (T+) z tabeli 1 oraz zaliczonych do tej kategorii w tabeli 2, oraz substancji toksycznych (T) z obu części kryteriów:
   
   

   Σqi/Qidla klas (kategorii) substancji o numerach 1 i 2

   
   
2. Wariant drugi: Sumujemy ilorazy qi/Qi łącznie dla substancji i preparatów klasyfikowanych według ich właściwości fizykochemicznych, to znaczy dla wszystkich substancji z obu tabel (1 i 2) kryteriów, zaliczonych do utleniających, wybuchowych oraz łatwo palnych, stosując przy tym wartości Qi zgodnie z wymaganymi zasadami:
   
   

   Σqi/Qi dla klas (kategorii) substancji o numerach 3, 4, 5, 6, 7a, 7b i 8

   
   
3. Wariant trzeci: Sumujemy ilorazy qi/Qi dla substancji i preparatów klasyfikowanych jako niebezpieczne dla środowiska (N) – obie grupy (R50 i R51-53), czyli:
   
   

   Σqi/Qi dla klas (kategorii) substancji o numerach 9(R50) oraz 9(R51/53)

Wykonywania kolejnych sumowań możemy zaprzestać, jeśli w wyniku którego-kolwiek z sumowań qi/Qi uzyskamy wartość sumy równą lub większą od jedności (Σqi/Qi ≥1), co będzie oznaczać, że daną instalację należy zakwalifikować do kategorii dużego ryzyka.

Jeśli w wyniku wszystkich sumowań opisanych powyżej w punkcie A w żadnym przypadku suma qi/Qi nie była równa lub nie przekroczyła jedności, należy przystąpić do wykonania ponownych procedur sumowania qi/Qi, stosując tym razem mniejsze wartości progowe Qi ustalone w części 1 i w części 2 kryteriów kwalifikacyjnych. Celem tego etapu postępowania jest sprawdzenie, czy dana instalacja spełnia warunki kwalifikujące ją do kategorii zwiększonego ryzyka poważnej awarii.